1848, το έτος της Επανάστασης, η Άνοιξη των Λαών ή καλύτερα η ευρωπαϊκή επανάσταση που κανείς δε θυμάται. Σε αντίθεση με τη Γαλλική (1789) ή την Οκτωβριανή (1917) η Άνοιξη των Λαών της Ευρώπης έχει ξεχαστεί, πιθανότητα γιατί “πάσχει” από την ξεκάθαρη διαφοροποίηση μεταξύ καλού και κακού που, μάλλον εσφαλμένα, έχουμε προσδώσει στις άλλες δύο.

Μιλώντας για την Επανάσταση του 1848 παραπλανώ· σαν ένα ντόμινο επαναστάσεων που ξεκίνησε από τη Γαλλία και πυροδότησε αντίστοιχες ενέργειες σε όλη την κεντρική Ευρώπη, από την Ιταλία έως την Πρωσία, από τη Βάνδη έως την Τρανσυλβανία. Πιο συγκεκριμένα, στις 22 Φεβρουαρίου, μια ανεπάντεχη εξέγερση του λαού του Παρισιού (που είχε τις ρίζες της σε μια διαμάχη για τη διεύρυνση της εκλογικής βάσης), οδήγησε σε ανατροπή της Ιουλιανής Μοναρχίας[1] και ανακήρυξη μιας προσωρινής κυβέρνησης. Αυτή θα οδηγούσε τη χώρα στην εγκαθίδρυση δημοκρατίας, στην οποία σε κάθε ενήλικα άνδρα θα παραχωρούνταν το δικαίωμα της ψήφου. Αυτή η έντονα ριζοσπαστική και ξαφνική στροφή της γαλλικής πολιτικής τράνταξε τα συντηρητικά θεμέλια των πολιτευμάτων της Ευρώπης, ενώ παράλληλα γέμισε ελπίδες και αποφασιστικότητα φιλελεύθερους της ηπείρου. Ο Π. Τσακαλογιάννης, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Παρατηρούμε ένα είδος «επαναστατικού οικουμενισμού» και ένα αίσθημα «αλληλεγγύης μεταξύ των φιλελεύθερων επαναστατών». Ο επαναστατικός αυτός ενθουσιασμός εκτεινόταν μόνο στο πλαίσιο της πολιτικής.

Σε γενικές γραμμές κύριοι στόχοι των φιλελεύθερων αυτών επαναστατών ήταν:

1. Εγκαθίδρυση συνταγματικού πολιτεύματος
2. Η παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών (τουλάχιστον στους προνομιούχους)
3. Η εξασφάλιση ενός έθνους-κράτους· αυτό απασχόλησε έντονα τους διαιρεμένους μέχρι τότε Γερμανούς και Ιταλούς.

Πέραν των φιλελεύθερων, οι οποίοι στην πλειονότητά τους προέρχονταν από την αστική τάξη, δυναμικό ρόλο διαδραμάτισαν  τα φτωχότερα στρώματα, που αποτελούνταν από εργάτες, μικροαστούς (καταστηματάρχες, τεχνίτες) και τη σπουδάζουσα νεολαία. Αυτά τα στρώματα ζητούσαν όχι μόνο πολιτική αλλά και κοινωνική μεταρρύθμιση. Ήταν εκείνοι που είχαν χτυπηθεί από τις αλλαγές που έφερνε η εκβιομηχάνιση και οι νέες οικονομικές σχέσεις του καπιταλισμού. Όμως είχαν, ομολογουμένως, λιγότερο αποκρυσταλλωμένα αιτήματα, έντονα επηρεασμένα από πρώτο-σοσιαλιστική σκέψη. Με άλλα λόγια ο εργάτης δεν ενδιαφερόταν για τον αν θα μπορεί να ψηφίζει όσο για το αν θα μπορούσε να επιβιώσει.

Στη Γαλλία, οπού η σοσιαλιστική ρητορική και φιλοσοφία ήταν ανεπτυγμένη σε μεγαλύτερο βαθμό, παρατηρήθηκε μια οργανωμένη προσπάθεια, αν όχι επίλυσης, έστω εκτόνωσης των κοινωνικών αιτημάτων. Τον Ιούνιο μάλιστα υπήρξε μια προσπάθεια ανατροπής της προσωρινής κυβέρνησης από σοσιαλιστές και εργάτες, που κατέληξε σε αιματοχυσία. Στην Αυστρία, κυρίως στη Βιέννη, υπήρξε κινητοποίηση των εργατικών στρωμάτων λόγω της άθλιας διαβίωσης και των αστρονομικών ενοικίων. Σε γενικές γραμμές η συμμαχία μεταξύ αστών φιλελευθέρων, πιο ριζοσπαστικών στοιχείων (Ρεπουμπλικάνους-Νεοϊακωβινούς-πρώτο-Σοσιαλιστές[2]) και των εργατικών στρωμάτων είχε γίνει στη βάση της αναγκαίας, όπως τη θεωρούσαν, αλλαγής του συντηρητικού και απολυταρχικού κατεστημένου.

Με την επικράτηση των επαναστατών όμως ο χάρτινος πύργος, που ήταν η συμμαχία μεταξύ φιλελεύθερων αστών και της, εν γενέσει, εργατικής τάξης, κατέρρευσε με τους επαναστάτες να καταλαμβάνονται από εσωτερικές διαμάχες εξαιτίας του φόβου των πρώτων για διατάραξη του κοινωνικού status quo από τους τελευταίους. Έτσι οι συντηρητικές δυνάμεις (με τη βοήθεια στρατών) σε λιγότερο από έναν χρόνο ανακατέλαβαν την εξουσία.

Άρα, θα πει κανείς, το κείμενο αυτό ήταν μια απλή εξάσκηση στην εξιστόρηση ενός ασήμαντου γεγονότος, μιας και τίποτα απτό δεν επήλθε από την Άνοιξη των Λαών. Εν μέρει θα συμφωνήσω με τον φανταστικό αναγνώστη που μόλις επικαλέστηκα. Τίποτα απτό (πέρα από την προσωρινή αλλαγή του γαλλικού πολιτεύματος) δεν παρήγαγε το έτος 1848, τίποτα αξιοσημείωτο. Όμως οι επαναστάσεις αυτές άλλαξαν την πολιτική νοοτροπία της “Γηραιάς Ηπείρου”. Ήταν η τελευταία φορά που οι φιλελεύθεροι αστοί συμμαχούσαν με τη ραγδαίως αναπτυσσόμενη εργατική τάξη και άρα η τελευταία τους “εμφάνιση” ως επαναστατικό προπύργιο, ως η κύρια επαναστατική απειλή. Η συμπάθεια και οι συμμαχικές βλέψεις τους πλέον στρέφονταν προς τους συντηρητικούς της Ευρώπης.

Αλλά και οι συντηρητικοί πλέον αποδέχτηκαν πως μια επιστροφή στον Μεσαίωνα δεν ήταν εφικτή. Για αυτό και πλέον στόχος τους ήταν η ικανοποίηση κάποιων φιλελεύθερων αιτημάτων με τρόπο που θα επέτρεπε την επιβίωση του κοινωνικού καθεστώτος και, ως έναν βαθμό, του πολιτικού κατεστημένου. Έτσι αγκάλιασαν τον εθνικισμό, αποδέχτηκαν την ανάγκη ύπαρξης κοινοβουλίων και υιοθέτησαν ενθουσιωδώς τον καπιταλισμό και την εκβιομηχάνιση. Ήταν πλέον “σύμμαχοι” των φιλελεύθερων εναντία στα κινήματα των Ριζοσπαστών και όλο και περισσότερο των Σοσιαλιστών.

Τα επαναστατικά αυτά κινήματα από την άλλη για περίπου 30 χρόνια θα περιοριστούν σε μικρές ομάδες, κυρίως διανοούμενων. Θα αναπτύξουν δε εκτεταμένα τις ιδέες, τη φιλοσοφία, τα ιδανικά τους και το πώς θα υλοποιήσουν τις ιδέες αυτές. Ο Μαρξ, ο Μπακούνι, ο Έγκελς, ο Μπλανκί και πολλοί άλλοι έδρασαν στη μεταεπαναστατική αυτήν περίοδο και σίγουρα η απογοήτευση που γέννησε το 1848 και οι τακτικές που χρησιμοποιήθηκαν επηρέασαν τη σκέψη τους.

Οι επαναστάσεις αυτές λοιπόν είναι ένα σημαντικό βήμα για την κατανόηση της εξελισσόμενης πολιτικής ιδεολογίας της Ευρώπης. Τα ουσιαστικά αιτήματα των επαναστατών θα αποτελούσαν το πεδίο μάχης της εσωτερικής πολιτικής για τα επόμενα χρόνια σε πολλές από τις ευρωπαϊκές χώρες (ακόμα και στην Ελλάδα). Το 1848 αποτελεί την αρχή μιας νέα εποχής, αυτής του κεφαλαίου, του εθνικισμού και των νέων πνευματικών αναζητήσεων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μεταφρασμένη

J. Hobsbawm, The Age of Capital: 1848-1875, London (Weidenfeld and Nelson), 1976 (ελλ. έκδοση: Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875, μετάφρ. Δ. Κουρτόβικ, Αθήνα (ΜΙΕΤ), 2012⁴ [1^η: 1994])

I. Asimov, Asimov’s Chronology of the World, New York (Harper & Row Publishers), 1989 (ελλ. έκδοση: Το χρονικό του κόσμου: Η ιστορία του κόσμου από την Μεγάλη Έκρηξη ως την σύγχρονη εποχή, μετάφρ. Ν. Σταματάκης, Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), 2004)

Ελληνόγλωσση

Π. Τσακαλογιάννης, Η σύχρονη ευρωπαϊκή ιστορία: από τη Βαστίλη στον 21ο αιώνα, τόμ. Ι, Αθήνα (Βιβλιοπωλείο της «ΕΣΤΙΑΣ»), 2009

[1] Συνταγματική μοναρχία με σχετικά συντηρητική ιδεολογία. Πολιτική βάση της ήταν οι μεγαλοαστοί (τραπεζίτες, μεγαλέμποροι και βιομήχανοι). Το καθεστώς διήρκησε από το 1830 έως 1848.

[2] Ρεπουμπλικάνοι: Όσοι επιθυμούσαν τη δημιουργία μιας αβασίλευτης δημοκρατίας και καθολικό δικαίωμα ψήφου.

Νέοϊακωβινοί: Όσοι εμπνέονταν από τον ρόλο των Ιακωβινών κατά τη Γαλλική επανάσταση.

Πρωτοσοσιαλιστές: Όσοι υποστήριζαν τη ριζική αλλαγή του κοινωνικού συστήματος και προγράμματα αναδιανομής του πλούτου.