Τα χρόνια πριν τη βασιλεία του Ηρακλείου:

Τον Μαυρίκιο (582-602) ανέτρεψε ο Φωκάς (547-610) υποκινώντας σε επανάσταση τον εξαντλημένο από τους πολέμους εναντίον των Περσών και των Αβαροσλάβων βυζαντινό στρατό. Οι επαναστατημένοι κινήθηκαν κατά της Κωνσταντινούπολης. Επειδή δεν υπήρχε επαρκής στρατός, ο Μαυρίκιος εγκατέλειψε την πόλη και ύστερα ο Φωκάς αναγορεύθηκε αυτοκράτωρ. Ο Μαυρίκιος και η οικογένειά του σύντομα συνελήφθησαν και θανατώθηκαν. Ο Φωκάς βασίλευσε για οκτώ χρόνια (602-610), η βασιλεία του οποίου περιγράφεται από όλες τις πηγές ως περίοδος συμφορών για το κράτος των Ρωμαίων.

Ο πενηνταπεντάχρονος, όταν ανήλθε στον θρόνο Φωκάς, μας παρουσιάζεται ως κτηνώδης χαρακτήρας. Ο στρατηγός Ναρσής επαναστάτησε, αποκήρυξε τον Φωκά και με τη βοήθεια του Πέρση βασιλιά Χοσρόη νίκησε το αυτοκρατορικό στράτευμα. Οι Πέρσες εγκατέλειψαν τον Ναρσή, ο οποίος παραδόθηκε και θανατώθηκε. Επιπλέον, οι Πέρσες, λόγω της ανικανότητας του νέου αυτοκράτορα, επιτέθηκαν εναντίον της αυτοκρατορίας και κατέλαβαν τη Μεσοποταμία, την Αρμενία και την Καππαδοκία. Ύστερα, έκαναν επιδρομή στη Συρία και την Παλαιστίνη, λεηλάτησαν τη Μικρά Ασία και τελικά το 609 έφτασαν στα ασιατικά περίχωρα της Κωνσταντινούπολης. Όσο για το βόρειο μέτωπο, ο Φωκάς μετέφερε τα στρατεύματα του στην Ανατολή, για να αντιμετωπίσει τους Πέρσες, και σύναψε ειρήνη επί πληρωμή με τους Αβάρους. Οι Άβαροι, αφού πέρασαν τον Δούναβη, έκαναν επιδρομή στη χερσόνησο του Αίμου φτάνοντας έως τη Θεσσαλονίκη και τη Θράκη.

Στη θρησκευτική πολιτική του ο Φωκάς καταδίωξε τους Μονοφυσίτες και κατέπνιξε στο αίμα τις επαναστάσεις τους. Νέες ταραχές προκάλεσε ο λιμός και η οικονομική εξαθλίωση που οφείλονταν στον βαρύτατο χειμώνα των ετών 608-609, κατά τον οποίο καταστράφηκαν οι σοδειές. Ο Ηράκλειος, έξαρχος στο εξαρχάτο της Αφρικής, αποφασίζει να δράσει κατά του Φωκά. Αρχικά διέκοψε τον επισιτισμό της Κωνσταντινούπολης και έστειλε τον ανιψιό του Νικήτα να καταλάβει την Αίγυπτο, όπως και έγινε ύστερα από μάχες και αντεπιθέσεις. Για να ανακουφίσει την Αίγυπτο από τις καταστροφές, παραχώρησε στους κατοίκους της τριετή ατέλεια, δηλαδή απαλλαγή από τους φόρους.

Ετοίμασε στο μεταξύ 60 πολεμικά πλοία, τα οποία υπό την ηγεσία του συνονόματου γιού του Ηρακλείου έπλευσαν προς την Κωνσταντινούπολη. Στον δρόμο ενισχύονταν από άνδρες που προσχωρούσαν στην επανάστασή του. Οι υπερασπιστές της πόλης μαζί με πλήθος λαού προσχώρησαν στην επανάσταση, συνέλαβαν τον Φωκά, του αφαίρεσαν το στέμμα και τον έστειλαν στον Ηράκλειο, ο οποίος διέταξε τον θάνατό του. Λέγεται πως ο έξαλλος όχλος τεμάχισε το πτώμα του. Ο νεαρός Ηράκλειος στέφθηκε αυτοκράτωρ από τον πατριάρχη Σέργιο την 5^η Οκτωβρίου του 610.

Ο χαρακτήρας του Ηρακλείου και οι συνεργάτες του:

Ο Ηράκλειος καταγόταν από σπουδαία οικογένεια. Γεννήθηκε περί το 575, αγνοούμε όμως τον τόπο γέννησης. Ανήλθε στον θρόνο περίπου στα 35, ήταν μορφωμένος και ευσεβής πιστός. Ο χαρακτήρας του ήταν περίπλοκος και αντιφατικός. Παρουσιάζεται ενθουσιώδης, εργατικός, δυναμικός και άλλοτε νωθρός. Αξίζει να σημειωθεί ότι ήταν από τους λίγους αυτοκράτορες που μάχονταν οι ίδιοι μαζί με τους στρατιώτες.

Ο Ηράκλειος νυμφεύθηκε την αγαπητή του Φαβία, η οποία μετονομάστηκε σε Ευδοκία. Η κόρη τους, Επιφανεία, μετονομάστηκε σε Ευδοκία και στέφθηκε σε ηλικία ενός έτους Αυγούστα. Ο υιός τους, Ηράκλειος, μετονομάσθηκε σε Κωνσταντίνος, στέφθηκε συμβασιλεύς και μνηστεύθηκε την Γρηγορία πριν το πρώτο έτος της ηλικίας του. Η Ευδοκία έπασχε από επιληψία, πέθανε το 612 και ο Ηράκλειος παρά τις δυναμικές αντιδράσεις του πατριάρχη Σεργίου και της κοινής γνώμης νυμφεύτηκε την ανιψιά του, Μαρτίνα, κόρη της αδελφής του, Μαρίας.

Η Μαρτίνα αποδείχθηκε αφοσιωμένη σύζυγος. Αυτή η πράξη όμως αποτελούσε αιμομιξία, ενώ από τα δέκα παιδιά τους τα τέσσερα πέθαναν νήπια και οι δύο πρώτοι γιοί τους γεννήθηκαν μειονεκτικοί και ανάπηροι. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε ως θεία δίκη για την αιμομιξία. Σημαντικός συνεργάτης του Ηρακλείου υπήρξε ο πατριάρχης Σέργιος, ικανός και μορφωμένος, ο οποίος εμψύχωνε τον Ηράκλειο στις δύσκολες περιστάσεις.

Εδαφικές απώλειες:

Οι περσικές επιθέσεις συνέχιζαν. Περί το 610 ο σατράπης Σαήν εισέβαλε και έφτασε στην Καππαδοκία. Οι Πέρσες κατέλαβαν αμαχητί την Καισάρεια. Βυζαντινά στρατεύματα εστάλησαν υπό τον Πρίσκο και πολιόρκησαν τους Πέρσες, οι οποίοι κλείστηκαν στην Καισάρεια. Οι Πέρσες επιχείρησαν έξοδο κατά την οποία νίκησαν τον σκορπισμένο βυζαντινό στρατό. Εντωμεταξύ ο Πέρσης στρατηγός Σαρβαραζάς εισέβαλε και κατέλαβε την  Συρία ως την Έμεσα. Στην περιοχή αυτή οι Βυζαντινοί σταμάτησαν τους Πέρσες με πολλές όμως απώλειες και για τις δύο πλευρές. Η κατάσταση ήταν κρίσιμη· εάν οι Πέρσες καταλάμβαναν την Αντιόχεια, η αυτοκρατορία θα διασπόταν στα δύο.

Ο βυζαντινός στρατός υπό τον Φιλιππικό εισβάλει στην Αρμενία περί το 612. Έτσι αναγκάζει τη στρατιά του Σαήν να αποχωρήσει. Οι Πέρσες εξαθλιώθηκαν από τις κακουχίες, καθώς είχαν εξαναγκαστεί σε ταχύτατη υποχώρηση. Ενώ ο Σαήν είχε αποχωρήσει, ο Ηράκλειος μεταφέρθηκε στη Συρία, για να αντιμετωπίσει τον Σαρβαραζά. Οι μάχες είχαν βαριές απώλειες και για τις δύο πλευρές. Τελικά, οι Πέρσες νικούν και ο Σαρβαραζάς καταλαμβάνει περί το 613 τη Δαμασκό και την υπόλοιπη Συρία. Προελαύνει το 614 στην Παλαιστίνη, καταλαμβάνει τη Γαλιλαία και ετοιμάζει την πολιορκία των Ιεροσολύμων. Στην προέλαση του είχε τη στήριξη των Μονοφυσιτών και των Εβραίων, οι οποίοι δε συμπαθούσαν την αντιαιρετική πολιτική του Βυζαντίου. Χιλιάδες Χριστιανοί κατέφευγαν προς την Αίγυπτο, στον δρόμο όμως γίνονταν θύματα των γειτονικών αραβικών ληστρικών ομάδων.

Τα Ιεροσόλυμα αρνήθηκαν να παραδοθούν και ύστερα από σύντομη πολιορκία πέφτουν στα χέρια των Περσών. Σημειώθηκαν τεράστιες καταστροφές και λεηλασίες: 300 εκκλησίες, μοναστήρια και άλλα σημαντικά κτήρια καταστράφηκαν. Πλήθη Χριστιανών σκοτώθηκαν και μάλιστα με τη σύμπραξη των Ιουδαίων (από35 έως 90 χιλιάδες). Οι Πέρσες μετέφεραν στην Περσία θησαυρούς, 35 χιλιάδες αιχμαλώτους και το έμβλημα του Χριστιανισμού, τον Τίμιο Σταυρό ο οποίος μάλιστα μεταφέρθηκε κατ’ εντολή του Χοσρόη στην αυλή του.

Ο Σαρβαραζάς εισόρμησε στην Αίγυπτο και ως το 620 την κατέλαβε μαζί με τη Λιβύη. Η απώλεια της Αιγύπτου ήταν βαριά για την αυτοκρατορία, καθώς σήμαινε την  απώλεια της προμήθειας σε σιτηρά και σημαντικών εμπορικών κέντρων, όπως η Αλεξάνδρεια. Στο βόρειο μέτωπο οι Άβαροι εκμεταλλευόμενοι την ενασχόληση της αυτοκρατορίας με τους Πέρσες εισέβαλαν το 614 μαζί με πολλούς Σλάβους και λεηλάτησαν τη Δαλματία. Εγκαταστάθηκαν μάλιστα στην Κάτω Μοισία και τη Σκυθία. Έφτασαν ως τη Θεσσαλονίκη και την πολιόρκησαν, όμως απωθήθηκαν και η νίκη των Βυζαντινών αποδόθηκε στην επέμβαση του πολιούχου της Αγίου Δημητρίου.

Οι εισβολές, οι ήττες του βυζαντινού στρατού και οι καταστροφές είχαν προκαλέσει πτώση του ηθικού. Ο Ηράκλειος, για να αμβλύνει την κατάσταση, διέταξε την παύση των θρησκευτικών διωγμών. Η οικονομία της αυτοκρατορίας, ύστερα από τις τόσες εδαφικές απώλειες και τις λεηλασίες στην ύπαιθρο, είχε αφαιμαχθεί. Υπήρχε και έλλειψη χρυσού· τα νέα χρυσά νομίσματα δεν έχασαν την αξία τους αλλά ελαττώθηκε η κυκλοφορία τους. Ο Ηράκλειος έλαβε μέτρα, για να εξοικονομήσει χρήματα: μείωσε τις εισφορές των αξιωματούχων και των στρατιωτών και κατήργησε τη δωρεάν διανομή σιταριού στην Κωνσταντινούπολη. Όμως η κατάσταση ήταν δύσκολα αναστρέψιμη. Μέσα στην απόγνωσή του, σύμφωνα με μια αναφορά, ο Ηράκλειος σκέφτηκε να μεταφέρει την πρωτεύουσα του κράτους στην Καρχηδόνα και ακόμη να παραιτηθεί. Όμως, χάρη στην επέμβαση του πατριάρχη Σεργίου, ο Ηράκλειος εμψυχώθηκε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνόγλωσση

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. VII: Πρωτοβυζαντινός Ελληνισμός, Πρωτοβυζαντινοί Χρόνοι, Αθήνα (Εκδοτική Αθηνών), 1978

Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη (Βάνιας) 2001⁴

Μεταφρασμένη

W. Treadgold, A concise history of Byzantium, London (Palgrave), 2001 (ελλ. έκδοση: Βυζάντιο: Επίτομη Ιστορία, μετάφρ. Γ. Λεβενιώτης, επιμ. Γ. Αβραμίδης, Θεσσαλονίκη (Θύραθεν) 2007)