Η ανατροπή:

Η αυτοκρατορία χρειαζόταν πόρους, για να ανατρέψει την άσχημη κατάσταση της. Όμως πού θα τους έβρισκε; Μέσα σε αυτό το κλίμα ο Πατριάρχης Σέργιος λαμβάνει μια απόφαση, η οποία αποτελεί σημείο αναφοράς στη βυζαντινή ιστορία. Η εκκλησία παραχωρεί όλα τα χρυσά και αργυρά σκεύη, τα δισκοπότηρα, τις επενδύσεις των εικόνων και άλλα πολύτιμα αντικείμενα ως δάνειο για την κοπή νομισμάτων. Εξασφαλίστηκαν έτσι τα μέσα για την ανόρθωση της αυτοκρατορίας, ενώ ο Ηράκλειος προετοίμαζε την αντεπίθεση.

Λήφθηκαν έτσι πολλά μέτρα. Συγκεκριμένα, αναδιοργανώθηκε ο στρατός και άλλαξε η δομή του, δηλαδή από μισθοφορικός έγινε επί το πλείστον εθνικός, καθώς οι μισθοφόροι δεν πειθαρχούσαν και ήταν πιθανότερο να λιποτακτήσουν. Εισήχθη επίσης το σύστημα των θεμάτων[1] για την αποτελεσματικότερη άμυνα της αυτοκρατορίας. Επιπλέον, αναβαθμίστηκε ο στόλος, ο στρατός εκγυμνάστηκε και κατέστη ετοιμοπόλεμος.

Ο Χοσρόης από την πλευρά του επέβαλε βαρύτατη φορολογία στις κατακτημένες περιοχές και προετοίμαζε και αυτός τον στρατό του. Οι Πέρσες ήταν το μεγαλύτερο πρόβλημα, καθώς δεν επιδέχονταν συνθηκολόγηση, πιθανόν επειδή θεωρούσαν ότι θα μπορέσουν να καταλύσουν όλη την αυτοκρατορία. Ο Ηράκλειος συνθηκολόγησε με τους Αβάρους και συμφωνήθηκε να τους καταβάλλει 150.000 χρυσά νομίσματα ετησίως. Ποιος όμως θα τους εμπιστευόταν; Οι διπλωμάτες λοιπόν άρχισαν τις προσπάθειες υποστήριξης εξεγέρσεων των υποτελών λαών των Αβάρων που ήταν κυρίως Σλάβοι.

Οι ωμότητες των Περσών και προπαντός η αρπαγή του εμβλήματος του Χριστιανισμού, του Τιμίου Σταυρού, είχαν γεννήσει αισθήματα θρησκευτικής έξαρσης και αληθινού ιερού πολέμου στις ευσεβείς ψυχές των Βυζαντινών. Ο Ηράκλειος προσευχήθηκε δημοσίως στην Αγία Σοφία και, αφού ύψωσε την αχειροποίητο εικόνα του Σωτήρος αποχώρησε για την εκστρατεία

Η εκστρατεία:

Καθώς η κατάσταση ήταν κρίσιμη και κινδύνευε η αυτοκρατορία, ο Ηράκλειος άφησε τα εδάφη της Ισπανίας να τα καταλάβουν οι Βησιγότθοι. Αφού συγκέντρωσε αρκετούς άνδρες και προετοίμασε ψυχικά και σωματικά το στράτευμά του, βάδισε το 622 προς την Ανατολή. Νικά σε σύγκρουση τους Πέρσες στην Αρμενία και προχωρά. Ο Σαρβαραζάς κινείται εναντίον της Καισάρειας, για να αποσπάσει την προσοχή του Ηρακλείου. Ο Ηράκλειος όμως δεν κάμπτεται, συνεχίζει την πορεία του και αναγκάζει έτσι τον Σαρβαραζά να σπεύσει να τον προλάβει. Ο Ηράκλειος του στήνει ενέδρα και εξοντώνει το στράτευμά του, ο ίδιος καταφέρνει όμως να διαφύγει. Δυσάρεστα αλλά αναμενόμενα γεγονότα θα ανακαλέσουν τον Ηράκλειο πίσω, καθώς οι Άβαροι παραβίασαν την συμφωνία. Αφού έθεσε στη θέση του στρατηγού τον αδελφό του Θεόδωρο, έφυγε για την Κωνσταντινούπολη.

Οι Άβαροι κατάλαβαν ότι οι Βυζαντινοί διπλωμάτες υποκίνησαν την επανάσταση των σλαβικών φύλων και την ίδρυση ανεξάρτητου βασιλείου και εισέβαλαν φτάνοντας ως τη Θράκη, κοντά στην πρωτεύουσα. Όλη η Θράκη λεηλατήθηκε και πολλοί αιχμαλωτίστηκαν. Τελικά συμφωνήθηκε οι Βυζαντινοί να αυξήσουν την ετήσια δόση στους Αβάρους σε 200.000 χρυσά νομίσματα τον χρόνο, να εξαγοραστούν οι αιχμάλωτοι και οι Βυζαντινοί να σταματήσουν να τους υπονομεύουν υποκινώντας ταραχές.  Για πόσο όμως θα κρατούσε αυτή η νέα συμφωνία; Ο Ηράκλειος δεν τους αντιμετώπισε άμεσα, αλλά με αυτόν τον τρόπο πέτυχε να τους καθυστερήσει, ώσπου να τελειώσει με τους Πέρσες. Ο Ηράκλειος επέστρεψε στον αγώνα, αφού άφησε τη διοίκηση στον φίλο του, πατριάρχη Σέργιο.

Πίσω στο περσικό μέτωπο, βρισκόμαστε στο 624, ο Σαρβαραζάς έχει αναπληρώσει το στράτευμά του. Ο Ηράκλειος πρότεινε στον Χοσρόη να ανανεωθεί η παλαιά βυζαντινοπερσική συνθήκη ειρήνης, εκείνος όμως αρνήθηκε. Ο Ηράκλειος επέστρεψε στο στράτευμα, οι Πέρσες εισόρμησαν βαθιά στην Μικρά Ασία, όμως ο ίδιος εισέβαλε και προέλασε στην Αρμενία αναγκάζοντας τον Σαρβαραζά να υποχωρήσει ξανά. Ο βυζαντινός στρατός κατανικά τους Πέρσες και καταδιώκει τον Χοσρόη. Στον δρόμο τους οι βυζαντινοί πυρπόλησαν τους ναούς του Πυρός και την πόλη Θηβαρμαϊδα. Ο Ηράκλειος κατευθύνθηκε στην Αλβανία του Καυκάσου, στην οποία απελευθέρωσε τους Πέρσες αιχμαλώτους, στρατολόγησε κάποιους ντόπιους και ο στρατός του αναπαύθηκε.

Οι Πέρσες συγκέντρωσαν τρεις στρατιές υπό τον Σαρβαραζά, τον Σαήν και τον Σαραβλαγγά και περικύκλωσαν τον Ηράκλειο. Δόθηκαν μάχες εκεί καθώς και κοντά στην λίμνη Ιβάν, στις οποίες νίκησαν οι Βυζαντινοί. Οι Πέρσες κατευθύνονταν προς την πρωτεύουσα με μια νέα στρατιά υπό τον Σαρβαραζά. Ο Ηράκλειος προσπάθησε να τον εμποδίσει, δίνοντας μια αμφίβολης έκβασης μάχη, ώσπου ο Σαρβαραζάς έφυγε από άλλη οδό για την Κωνσταντινούπολη. Οι Βυζαντινοί πρόλαβαν να ενισχύσουν την πόλη στέλνοντας μέσω θαλάσσης περίπου 15.000 άνδρες.

Η συντονισμένη επίθεση:

Οι Πέρσες συνεργάστηκαν με τους Αβάρους και πραγματοποιήσαν μία συντονισμένη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, για να αιφνιδιάσουν τους Βυζαντινούς. Οι πολιορκητές δεν δέχονταν  συμβάσεις παρά μόνο την παράδωση της πόλης. Εξάλλου ο Βυζαντινός στρατός έλλειπε στην Ανατολή. Ο Ηράκλειος διέταξε την ενίσχυση του στόλου, την επισκευή των τειχών και άλλες προπαρασκευές για την πολιορκία. Έστειλε τον αδελφό του Θεόδωρο να νικήσει τον Σαήν ο οποίος κατευθύνονταν προς την πόλη. Ο βυζαντινός στρατός νικά και διασκορπίζει τους Πέρσες στα Σάταλα, έπειτα συνεχίζει την πορεία του προς την Κωνσταντινούπολη.

Οι Άβαροι αφού στρατολόγησαν πλήθη σλαβικών και άλλων φύλων, και προετοιμάστηκαν για την πολιορκία εισέβαλαν και πολιόρκησαν την Θεσσαλονίκη. Δεν κατάφεραν όμως να την καταλάβουν, προχώρησαν λοιπόν προς την πόλη όπου θα έβρισκαν και τους Πέρσες. Ο Χαγάνος[2] των Αβάρων δεν δέχθηκε καμία συνθηκολόγηση παρά μόνο την άμεση παράδοση, πολιόρκησε λοιπόν την πόλη με περίπου 100.000-150.000 άνδρες. Ο πατριάρχης Σέργιος περιέφερε την εικόνα της Παναγίας των Βλαχερνών στα τείχη της πρωτεύουσας, εμψυχώνοντας τον λαό.

Βρισκόμαστε στο 626, η μάχη ξεκίνησε και οι Βυζαντινοί απέκρουαν με επιτυχία τις επιθέσεις των Αβάρων. Οι Σλάβοι είχαν ετοιμάσει μεγάλο στόλο από μονόξυλα, με τον οποίο θα μετέφεραν τους Πέρσες στην ευρωπαϊκή ακτή. Ο Χαγάνος είχε διατάξει τον στόλο, όταν θα έβλεπαν φωτιές στο Πτερόν (άκρη των θαλάσσιων τειχών της πόλης) να επιτεθούν για να απασχολήσουν τον βυζαντινό στόλο, ώστε να μεταφερθούν ασφαλώς οι Πέρσες. Οι Άβαροι επιχείρησαν σφαδρές επιθέσεις στα τείχη, οι Βυζαντινοί πληροφορήθηκαν το σχέδιο τους και άναψαν φωτιές στο Πτερόν. Τα μονόξυλα των πολιορκητών κινήθηκαν λανθασμένα κατά του βυζαντινού στόλου όπου και συντρίφθηκαν ολοκληρωτικά. Ο Βυζαντινός στόλος κατέστρεψε και τα μεταφορικά πλοία που μετέφεραν τους Πέρσες.

Η επίθεση στον στόλο, η μεταφορά των Περσών και οι επιθέσεις στα τείχη είχαν αποτύχει παντελώς, οι απώλειες των πολιορκητών ήταν τεράστιες. Ο Χαγάνος λύει την πολιορκία και αποχωρεί. Ο Σαρβαραζάς αποχώρησε επίσης ντροπιασμένος. Οι βυζαντινοί άρπαξαν μια επιστολή του Χοσρόη, στην οποία διέταζε τον θάνατο του Σαρβαραζά. Την μετέφεραν στον ίδιο, ο Σαρβαραζάς στασίασε, έφυγε και εξουσίασε με τον στρατό του την Συρία και την Αίγυπτο. Κατέφτασε και ο Θεόδωρος ο οποίος καταδίωξε τους εισβολείς ως τα βόρεια της χερσονήσου του Αίμου. Οι Άβαροι από τότε δεν ενόχλησαν ποτέ ξανά την αυτοκρατορία.

Ο λαός της Κωνσταντινούπολης, γεμάτος ευγνωμοσύνη για την μεγάλη αυτή νίκη έτρεξε στο ναό της Παναγίας των Βλαχερνών  και έψαλλε όρθιος τον ακάθιστο ύμνο. Ο ύμνος «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια…» απευθύνεται στην Παναγία στην επέμβαση της οποίας αποδώθηκε η σωτηρία της πόλης. Σύμφωνα με μία εκδοχή, την νύχτα πριν ο Χαγάνος λύσει την πολιορκία ανεμοστρόβιλος ή ισχυροί άνεμοι δημιούργησαν σφοδρή τρικυμία η οποία κατέστρεψε τα μονόξυλα των Αβάρων. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε ως θεία επέμβαση.

[1] Τα θέματα ήταν αρχικά στρατιωτικές ομάδες που έφεραν το όνομα της περιοχής από όπου κατατάχθηκαν οι στρατιώτες. Σταδιακά εξελίχθηκαν σε διοικητικές περιφέρειες στις οποίες δίδονταν κτήματα στους στρατιώτες ως αντάλλαγμα για τη στρατιωτική υπηρεσία τους.

[2] Συνώνυμο του Βασιλιάς ή Αυτοκράτορας