Οι πόλεμοι των Ρόδων ήταν μια σειρά από εμφύλιους πολέμους που έλαβαν χώρα στην Αγγλία μεταξύ του 1455 και του 1487. Η διαμάχη αφορούσε κυρίως στον οίκο της Υόρκης (Γιορκ) και στον οίκο του Λανκάστερ, οι οποίοι διεκδικούσαν τον αγγλικό θρόνο. Οι πόλεμοι αυτοί αποτελούν την πιο μακροχρόνια εμφύλια διαμάχη στην ιστορία του αγγλικού έθνους. Οφείλουν την ονομασία τους στα εμβλήματα των δύο οίκων: το λευκό τριαντάφυλλο του οίκου της Υόρκης και το κόκκινο τριαντάφυλλο των Λανκάστερ. Στην πραγματικότητα το λευκό τριαντάφυλλο δεν ήταν παρά ένα από τα πολλά εμβλήματα της Υόρκης, ενώ οι Λανκάστερ υιοθέτησαν το κόκκινο τριαντάφυλλο μετά τη λήξη των βιαιοπραγιών.

Για να κατανοήσει κανείς πλήρως τη φύση των πολέμων θα πρέπει να ανατρέξει στα γεγονότα που προηγήθηκαν. Οι ρίζες του προβλήματος της διαδοχής βρίσκονται στην περίοδο βασιλείας του Εδουάρδου Γ’ (1327-1377). Ο πρωτότοκος γιος του Εδουάρδου, ο Εδουάρδος του Woodstock (ο επονομαζόμενος Μαύρος Πρίγκιπας), πέθανε πρόωρα το 1376. Την επόμενη χρονιά πέθανε κι ο πατέρας του, με αποτέλεσμα να πάρει τον θρόνο ο γιος του Μαύρου Πρίγκιπα, Ριχάρδος Β’ (1377-1399). Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του ο θείος του, Ιωάννης της Γάνδης, ασκούσε την εξουσία ως αντιβασιλέας. Ωστόσο αυτή η παράλειψη μιας ολόκληρης γενιάς δημιούργησε εντάσεις ανάμεσα στον Ριχάρδο και τον Ιωάννη, όπως και στους απογόνους τους, για τη διεκδίκηση του θρόνου. Το 1399 εκθρονίστηκε από τον εξόριστο γιο του Ιωάννη της Γάνδης, Ερρίκο Δ’ ή Ερρίκο του Bolingbroke, τον πρώτο βασιλιά από τον οίκο των Λανκάστερ. Πέθανε άτεκνος το 1400.

Ο μονάρχης ωστόσο που ενέπνευσε τον μεγαλύτερο σεβασμό και έδωσε πράγματι την εντύπωση ενός ικανού ηγέτη ήταν ο γιος και διάδοχός του, Ερρίκος Ε’. Πράγματι ο Ερρίκος Ε’ έχει χαρακτηριστεί ως «ο σπουδαιότερος άνθρωπος που κυβέρνησε την Αγγλία». Ήδη από την εποχή του πατέρα του είχε μεγάλη επιρροή στην κυβέρνηση και έδειξε τις στρατιωτικές του ικανότητες στον Εκατονταετή πόλεμο[1]. Όσο βρισκόταν στο θρόνο ήταν κατά γενική ομολογία δημοφιλής στο λαό. Πέθανε πρόωρα το 1422 και τον διαδέχθηκε ο γιος του, Ερρίκος Στ’ στην εποχή του οποίου ξεκίνησαν οι Πόλεμοι των Ρόδων (1455-1485).

Κατά γενική παραδοχή ο Ερρίκος Στ’ (1422-61, 1470-71) δεν κατάφερε σε καμία περίπτωση να ικανοποιήσει τις προσδοκίες που είχε θέσει ο προκάτοχός του. Το πρελούδιο των πολέμων γίνεται με το γάμο του Ερρίκου με την όμορφη και αδίστακτη Μαργαρίτα του Ανζού. Η Μαργαρίτα από την αρχή άσκησε μεγάλη επιρροή στον Ερρίκο υπερασπιζόμενη τα γαλλικά συμφέροντα στην Αγγλία. Ο Ερρίκος ήταν ένας αδύναμος χαρακτήρας, ακατάλληλος για βασιλιάς, αφού τα κύρια στοιχεία της προσωπικότητάς του ήταν η απλότητα, η υπερβολική επιείκεια – συγχωρούσε εύκολα τους αντιπάλους του – και η επιθυμία του να κρατά τους πάντες ικανοποιημένους. Ακόμη, πιο πολύ ασχολούνταν με θρησκευτικές αναζητήσεις παρά ενδιαφερόταν για την πολιτική.

Μεγαλύτερη απειλή για τον θρόνο υπήρξε ο Ριχάρδος, ο τρίτος Δούκας του Γιορκ (1411-60). Ήταν φιλόδοξος και η μεγαλύτερη του αντίπαλος ήταν η Μαργαρίτα του Ανζού, η οποία προσπαθούσε να στρέψει τον βασιλιά στον Εδμόνδο του Somerset και τον William του Suffolk, δηλαδή στους δικούς της ευνοούμενους. Μετά την επιστροφή από τον πόλεμο στη Γαλλία, ο Ριχάρδος επέστρεψε στην Αγγλία και τη θέση του στη Γαλλία πήρε ο Δούκας του Suffolk (1448). Ενάμιση χρόνο αργότερα εστάλη στην Ιρλανδία· εκεί δε θα αποτελούσε εμπόδιο για τα σχέδια της Μαργαρίτας, στο μέλλον όμως η Ιρλανδία θα ήταν γι’ αυτόν ο φιλόξενος  τόπος όπου θα ετοίμαζε τα σχέδιά του.

Στο μεσοδιάστημα οι αποτυχίες της Μαργαρίτας και των προστατευόμενών της σε συνδυασμό με τη γενικευμένη διαφθορά των υπουργών και των διοικητών έβλαψαν τη δημοτικότητα του βασιλιά και της βασίλισσας. Η πλειονότητα του λαού απαιτούσε μεταρρυθμίσεις. Η κακή κατάσταση της οικονομίας, η απώλεια της Νορμανδίας και το δυσθεώρητο χρέος της Αγγλίας εξαιτίας του Εκατονταετούς Πολέμου οδήγησε στην εξέγερση του Jack Cade (1450) με τον βασιλιά να βρίσκεται σε θέση άμυνας και τους εξεγερμένους να βγαίνουν εκτός ελέγχου παρά τις υποσχέσεις του επικεφαλής για κόσμια συμπεριφορά.

Λίγους μήνες μετά  (Σεπτέμβριος 1450) ο Ριχάρδος επέστρεψε στην Αγγλία και προέλασε με κατεύθυνση το Λονδίνο απαιτώντας τη σύλληψη του Somerset. Εν τέλει συνέλαβαν τον ίδιο και αναγκάστηκε να δώσει όρκο πίστης στον Ερρίκο (1453). Από εκείνο το σημείο και έπειτα στόχος του ήταν να αποσταθεροποιήσει την επιρροή της Μαργαρίτας και του Somerset. Η ευκαιρία αυτή παρουσιάστηκε κιόλας την ίδια χρονιά, όταν η Αγγλία έχασε στον Εκατονταετή πόλεμο. Ο Ερρίκος τότε παρουσίασε κάποιου είδους ψυχική ασθένεια, κάτι το οποίο ο Ριχάρδος εκμεταλλεύτηκε, ώστε να αποκτήσει τον τίτλο του Λόρδου Προστάτη, να υπηρετήσει δηλαδή κατά κάποιο τρόπο ως αντιβασιλέας κατά την απουσία του βασιλιά. Έτσι ο Ριχάρδος συνέλαβε τον Somerset και ξεκίνησε να εφαρμόζει τις μεταρρυθμίσεις.

Πριν προλάβει όμως να απολαύσει τους καρπούς των κόπων του, ο Ερρίκος συνήλθε και η Μαργαρίτα τον έθεσε αμέσως υπό την επιρροή της. Οι μεταρρυθμίσεις του Ριχάρδου ακυρώθηκαν, ο ίδιος έχασε για ακόμη μια φορά τη θέση του και ο Somerset ελευθερώθηκε. Ο Ριχάρδος κατόπιν μαζί με τον πιστό του σύμμαχο, κόμη του Warwick συγκέντρωσε στρατό, με την ελπίδα ότι θα καθαιρούσε την ηγεμονία των Λανκάστερ με τη βία. Οι πόλεμοι των Ρόδων είχαν ξεκινήσει.

Ο εμφύλιος άρχισε στις 22 Μαΐου του 1455 με τη μάχη του Saint Albans και έληξε με τη νίκη του οίκου των Γιορκ και το θάνατο του Somerset. Ο βασιλιάς Ερρίκος αιχμαλωτίστηκε και ο Ριχάρδος πήρε πίσω το αξίωμά του. Η Μαργαρίτα γι’ ακόμη μια φορά ζήτησε την απομάκρυνση του Ριχάρδου. Εκείνος όμως και ο πιστός σύμμαχός του, Warwick, εγκαταλείπουν το Λονδίνο και ακολουθούν χωριστούς δρόμους (1459), ο μεν στην Ιρλανδία, ο δε στο οχυρό του στο Calais της Γαλλίας, όπου έκανε επιδρομές εναντίον των Λανκάστερ.

Το 1460 ο Warwick εισέβαλε στην Αγγλία καταλαμβάνοντας το Κεντ και το Λονδίνο προς μεγάλη ευχαρίστηση της πλειοψηφίας. Ασφαλώς ο Ριχάρδος και ο Warwick έχαιραν μεγαλύτερης δημοτικότητας απ’ ότι ο μαλθακός Ερρίκος και η «διεφθαρμένη» Μαργαρίτα. Τα δύο στρατόπεδα συγκρούστηκαν την ίδια χρονιά στη μάχη του Northampton στην οποία και νίκησαν πάλι οι Γιορκ. Ο Ριχάρδος επιστρέφει και θέτει εκείνον και τους απογόνους του ως μοναδικούς διαδόχους του θρόνου, όταν ο Ερρίκος πεθάνει, με μια πράξη νομοθετικού περιεχομένου που κατάφερε να περάσει στο Κοινοβούλιο (Act of Accord – Οκτώβριος 1460).^[2]  Με αυτό τον τρόπο απέκλειε τον γιο της Μαργαρίτας και του Ερρίκου, Εδουάρδο, από τη σειρά διαδοχής.

Η Μαργαρίτα δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια. Ζήτησε τη βοήθεια του Σκώτου βασιλιά για ενισχύσεις και συγκέντρωσε στρατό. Στα τέλη του 1460 στη μάχη του Wakefield κατατροπώνει με την ανώτερη αριθμητικά στρατιά της τον Ριχάρδο, ο οποίος άφησε τότε – εντελώς απροσδόκητα – την τελευταία του πνοή. Συνεχίζοντας νότια νίκησε και τον στρατό του Warwick στη δεύτερη μάχη του Saint Alban’s (Φεβρουάριος 1461). Με αυτή τη νίκη ο στρατός του Warwick υποχώρησε αφήνοντας τον αιχμάλωτο βασιλιά Ερρίκο δεμένο σε ένα δέντρο· σε αυτή την εξευτελιστική κατάσταση τον βρήκε η Μαργαρίτα. Έπειτα κινήθηκαν βόρεια, για να ισχυροποιήσουν τις δυνάμεις τους. Άφησαν έτσι το Λονδίνο ακέφαλο.

Ο Εδουάρδος, ο Warwick και τα εναπομείναντα στρατεύματα πηγαίνουν στο Λονδίνο. Εκεί ο επίσκοπος του Έξετερ ανήγγειλε τον Εδουάρδο ως νόμιμο δικαιούχο του θρόνου. Δύο μέρες αργότερα ο λαός συγκεντρώθηκε στον ναό του Αγίου Παύλου και εκεί τέθηκε το σημαντικό ερώτημα: δέχονταν τον Εδουάρδο για βασιλιά; Ο λαός κήρυξε ομόφωνα τον Εδουάρδο βασιλιά και εκείνος στέφθηκε αμέσως μετά στο Westminster ως Εδουάρδος Δ’ (1461-70, 1471-83). Αυτό που απέμενε τώρα στον καινούργιο βασιλιά ήταν να εξαφανίσει τον Ερρίκο από την πολιτική σκακιέρα.

Η ευκαιρία παρουσιάστηκε στις 29 Μαρτίου 1461, στην περίφημη μάχη του Towton. Πρόκειται ίσως για την πιο αιματηρή μάχη στην ιστορία της Αγγλίας. Τα ¾ των ευγενών της χώρας συμμετείχαν σε αυτό το λουτρό αίματος που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια μιας χιονοθύελλας. Οι δυνάμεις των Λανκάστερ ήταν διπλάσιες από των Γιορκ, ενάντια στις πιθανότητες όμως οι Γιορκ νίκησαν σε αυτήν την αποφασιστική μάχη αφού είχαν, στην κυριολεξία, τον άνεμο με το μέρος τους να ωθεί τα βέλη τους με μεγάλη ταχύτητα στο απέναντι στρατόπεδο.

Μετά από αυτή τη λαμπρή νίκη κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την εξουσία του Εδουάρδου· κανείς εκτός από τον Warwick. Ο τελευταίος κατά την περίοδο βασιλείας του Εδουάρδου ασκούσε μεγάλη επιρροή σε αυτόν και μάλιστα διαπραγματευόταν τον γάμο του βασιλιά με μια Γαλλίδα πριγκίπισσα. Όταν εκείνος παντρεύτηκε μια κοινή, διαζευγμένη γυναίκα, την Elisabeth Woodville, ο Warwick συμμάχησε με τους Λανκάστερ στρέφοντας τον αδερφό του Εδουάρδου, Γεώργιο του Clarence, εναντίον του.

Το βασίλειο συνταράσσεται από τις εξεγέρσεις των Λανκάστερ και ο Εδουάρδος πασχίζει να τις καταπνίξει με τη βοήθεια του άλλου του αδερφού, Ριχάρδου του Gloucester. Εντωμεταξύ ο Warwick και ο Γεώργιος έχουν καταφύγει στη Γαλλία μετά τη μάχη του Losecote Field (1470) και σχεδιάζουν τις επόμενες κινήσεις τους με τη Μαργαρίτα του Ανζού και τη βοήθεια του βασιλιά της Γαλλίας. Λίγο αργότερα ο Warwick επαναφέρει στον θρόνο τον Ερρίκο Στ’ (1470-71), αλλά αυτό δεν κράτησε για πολύ.

Ο Εδουάρδος εισέβαλε στην Αγγλία, 14 Απριλίου 1471, Κυριακή του Πάσχα  και στη μάχη του Barnet, βόρεια του Λονδίνου, κατόρθωσε άλλη μια νίκη ενάντια στους θανάσιμους εχθρούς του. Ο Warwick σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της μάχης. Η Μαργαρίτα επανήλθε από τη Γαλλία, για να τον αντιμετωπίσει αλλά μάταιος κόπος. Στη μάχη του Tewksberry o Eδουάρδος θριαμβεύει και πάλι· η Μαργαρίτα και ο Ερρίκος αιχμαλωτίζονται και ο γιος τους δολοφονείται. Η Μαργαρίτα επιστρέφει στη Γαλλία, αφού πρώτα ο βασιλιάς πλήρωσε λύτρα για την απελευθέρωσή της. Ο Ερρίκος πεθαίνει φυλακισμένος στον Πύργο του Λονδίνου την ίδια χρονιά.

Έχοντας απομακρύνει το πρόβλημα των Λανκάστερ, ο Εδουάρδος παίρνει την εξουσία ξανά και βασιλεύει έως το 1483· τότε στον θρόνο ανήλθε ο γιος του ως Εδουάρδος Ε’. Αυτό που δεν περίμενε κανείς είναι, ότι τελικά ο θείος του, αδερφός του Εδουάρδου, Ριχάρδος θα αμφισβητούσε τη διαδοχή του μικρού ανιψιού του· αφού ο Εδουάρδος παντρεύτηκε με “κοινή θνητή”, τα δύο παιδιά του χαρακτηρίστηκαν νόθα και αιχμαλωτίστηκαν στον Πύργο του Λονδίνου. Οι δύο πρίγκιπες του Πύργου – όπως έμειναν γνωστοί – εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς. Ο θείος τους στέφθηκε βασιλιάς Ριχάρδος Γ’ της Αγγλίας.

Πέρα από τη θάλασσα της Μάγχης, στη Γαλλία, ζούσε για χρόνια εξόριστος (στη Γαλλία) ο Ερρίκος Τυδώρ, κόμης του Richmond. Η μητέρα του ήταν δισέγγονη του Ιωάννη της Γάνδης και ο πατέρας του ετεροθαλής αδερφός του Ερρίκου Δ’ και μέλος του οίκου των Λανκάστερ. Στις  7 Αυγούστου 1485 ο Ερρίκος Τυδώρ προσάραξε στην Ουαλία και με μια μικρή στρατιά 5.000 ανδρών νίκησε τον στρατό του Ριχάρδου στις 22 Αυγούστου του 1485. Η μάχη, αν και ήταν η πιο αποφασιστική απ’ όλες, ήταν παραδόξως μικρή από πλευράς συμμετοχής και δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να συγκριθεί με μάχες όπως του Barnet ή του Tewksberry. Ένα ήταν όμως το σίγουρο· ήταν η αρχή του τέλους αυτού του εμφυλίου που διήρκησε τρεις ολόκληρες δεκαετίες και σήμανε την εξουσία του πρώτου βασιλιά του οίκου των Τυδώρ – μιας δυναστείας που θα τελείωνε το 1603 με την Ελισάβετ Α’. Τον επόμενο χρόνο ο Ερρίκος παντρεύτηκε την Ελισάβετ της Υόρκης, αδερφή των Πριγκίπων του Πύργου, ενώνοντας έτσι τα δύο ρόδα. Με τη νίκη στου στην τελευταία μάχη του εμφυλίου, τη μάχη του Stoke Field, όπου κατέπνιξε τις τελευταίες δυνάμεις των Γιορκ, έδωσε οριστικό τέλος σε μια διαμάχη για την εξουσία που κράτησε τριάντα ολόκληρα χρόνια.

Πολλές φορές έχουμε στο μυαλό μας τους πολέμους ως αποφασιστικές διαμάχες με ξεκάθαρα στρατόπεδα, ως μοιραίες συγκρούσεις του “καλού” και του “κακού”.  Όμως ο διαχωρισμός αυτός δεν είναι πάντα ορθός· συχνά δεν μπορούμε να κρίνουμε με βεβαιότητα το μέγεθος των συνεπειών που έχουν στη δική μας εποχή τα γεγονότα του παρελθόντος. Οι πόλεμοι των Ρόδων ανήκουν ξεκάθαρα σε αυτήν την κατηγορία, καθώς οι ιστορικοί που μελετούν αυτή την περίοδο αγγλικής ιστορίας διαφωνούν ως προς τη σημασία τους. Υπάρχουν αυτοί που υποστηρίζουν πως ο εμφύλιος αποτελεί τη μετάβαση της αγγλικής κοινωνίας από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση κι ότι στην ουσία προετοίμασε την άνοδο της εξουσίας των Τυδώρ. Υπάρχουν όμως και πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί που ισχυρίζονται πως οι πόλεμοι δεν ήταν παρά απλές διαμάχες που παρακινούνταν από προσωπικά συμφέροντα χωρίς καμία ουσιαστική συνεισφορά στην αγγλική κοινωνία.

Όπως και να ‘χει, οι πόλεμοι των Ρόδων είναι παραδόξως γνωστοί και υπήρξαν από την εποχή του Σαίξπηρ πηγή θεμάτων για την τέχνη. Ο ίδιος ο Βάρδος έγραψε οκτώ θεατρικά έργα με κεντρικό θέμα τους πολέμους αυτούς· ίσως εκεί να οφείλεται το έντονο ενδιαφέρον του αναγνωστικού και μη κοινού – όσον αφορά τη Δύση τουλάχιστον – σχετικά με αυτή την περίοδο της αγγλικής μεσαιωνικής ιστορίας. Έτσι οι Πόλεμοι των Ρόδων, όπως και οι μυθοπλασίες που ενέπνευσαν, μας διδάσκουν ότι ακόμα και οι πιο στέρεες συμμαχίες δεν είναι πάντα εξασφαλισμένες, οι νίκες και οι ήττες είναι συχνά απρόβλεπτες και ακόμα και η εξουσία των πιο ικανών ηγετών περαστική σαν τις εποχές του έτους.

ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Εδουάρδος Γ’ (1327-1377): βασιλιάς της Αγγλίας και πατέρας του Μαύρου Πρίγκιπα.

Εδουάρδος Δ’ (1461-70, 1471-83): γιος του Ριχάρδου του Γιορκ, διαδέχθηκε τον Ερρίκο Στ’

Εδουάρδος Ε’ (Απρίλιος 1483- Ιούνιος 1483): γιος του Ριχάρδου Δ’, βασίλεψε μόνο για λίγους μήνες μέχρι την εξαφάνισή του

Ερρίκος Δ’ ή Ερρίκος του Bolingbroke (1399-1413): ο πρώτος βασιλιάς από τον οίκο του Λανκάστερ

Ερρίκος Ε’ (1413-1422): θεωρείται ένας από τους πιο ικανούς μονάρχες στην ιστορία της Αγγλίας, πατέρας του Ερρίκου Στ’.

Ερρίκος Στ’ (1422-61, 1470-71): στα χρόνια του ξεκίνησαν οι Πόλεμοι των Ρόδων, σύζυγος της Μαργαρίτας του Ανζού

Ερρίκος Ζ’ (1485-1509): ο πρώτος μονάρχης από τον οίκο των Τυδώρ, πήρε την εξουσία από τον Ριχάρδο Γ΄

Ριχάρδος Β’ (1377-1399): γιος του Μαύρου Πρίγκιπα, διάδοχος του Εδουάρδου

Ριχάρδος Γ΄ (1483-85): αδερφός του Εδουάρδου Δ’, θείος του Εδουάρδου Ε’

Ριχάρδος, τρίτος Δούκας του Γιορκ (1411-60): ανταγωνιστής του Ερρίκου και της Μαργαρίτας για τον αγγλικό θρόνο, ο επικεφαλής των Γιορκ στα πρώτα χρόνια του πολέμου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μονογραφίες

D. Grummit, A Short History of the Wars of the Roses, London (I.B.Tauris & Co.), 2013

M. Hicks, The Wars of the Roses, 1455-1485, Oxford (Osprey Publishing), 2003

L. Rowse, Bosworth Field and the Wars of the Roses, London (Macmillan and Company), 1966

N. Saul, The Three Richards: Richard I, Richard II, Richard III, London (Hambledon Continuum), 2008 [2η· 1η: 2005]

A. Wagner, Encyclopedia of the Wars of the Roses, Santa Barbara (ABC-CLIO), 2001

[1] Ο Εκατονταετής Πόλεμος (1337-1453) ήταν ο πόλεμος ανάμεσα στην Αγγλία και τη Γαλλία για το δικαίωμα διαδοχής του Άγγλου βασιλιά στον γαλλικό θρόνο.

^[2] J. A. Wagner, Encyclopedia of the Wars of the Roses, Santa Barbara (ABC-CLIO, Inc.), 2001, σελ. 1.