Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατά τη χιλιόχρονη πορεία της ποτέ δε γνώρισε μεγάλες περιόδους ηρεμίας και σταθερότητας στα σύνορά της. Τα πράγματα βέβαια έγιναν πιο δύσκολα μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας και την απώλεια της Δύσης. Οι κάθοδοι των διάφορων βαρβάρων αναστάτωσαν τη Ρωμανία, αλλά ευτυχώς είχαν παροδικό χαρακτήρα. Οι μόνοι που θα αποτελέσουν μόνιμη απειλή και σταθερή πηγή αποσταθεροποίησης στα βαλκανικά σύνορα της αυτοκρατορίας είναι οι Σλάβοι.

Οι Σλάβοι ήταν αγροτικοί πληθυσμοί από την περιοχή της σημερινής Ρωσίας. Λόγω ταραχών στην περιοχή τους μετακινήθηκαν δυτικά, φτάνοντας έτσι στην Ευρώπη. Μέχρι αυτή τη στιγμή βέβαια δε διέθεταν ιδιαίτερες κοινωνικές ή κρατικές δομές. Για τον λόγο αυτό συχνά κατέφευγαν σε χαλαρές συμμαχίες με άλλους τοπικούς λαούς, όπως οι Άβαροι και οι Πρωτοβούλγαροι[1].

Οι Σλάβοι απείλησαν για πρώτη φορά τους Ρωμαίους επί Ιουστιανού του Αυγούστου. Το 541 οι Πρωτοβούλγαροι, αφού πέτυχαν τον έλεγχο της περιοχής βορείως του Ίστρου ποταμού (Δούναβης), εισέβαλλαν μαζί με τους Σλάβους σε τρία κύματα. Το πρώτο κινήθηκε νότια και λεηλάτησε έως την Πελοπόννησο και την Κόρινθο. Το δεύτερο κύμα έφτασε να πολιορκήσει την Κωνσταντινούπολη, αλλά ο ρωμαϊκός στρατός κατάφερε να σώσει την πρωτεύουσα. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους οι Σλάβοι επέστρεψαν στις εστίες τους με 120.000 Ρωμαίους αιχμαλώτους και πλήθος από λάφυρα. Οι Ρωμαίοι απάντησαν με την οχύρωση του Ίστρου και γενικότερα της Χερσονήσου του Αίμου. Παρ’ όλα αυτά, οι Σλάβοι θα απειλήσουν ξανά τους Ρωμαίους επί Ιουστινιανού. Το 544 οι Σλάβοι με τους Πρωτοβούλγαρους εισέβαλαν στην Ιλλυρία και αιχμαλώτισαν πολλές οικογένειες στρατιωτικών, οι οποίοι εκείνον τον καιρό συμμετείχαν στην ανακατάληψη της Ιταλίας. Η είδηση αυτή προκάλεσε εκτεταμένες λιποταξίες στις τάξεις του ρωμαϊκού στρατού και οδήγησε σε δυσκολίες την ιταλική εκστρατεία.

Το 548 σημειώνεται νέα επιδρομή στο Ιλλυρικό[2] που φτάνει έως το Δυρράχιο. Οι Ρωμαίοι παρακολουθούσαν τους επιδρομείς με έναν στρατό 15.000 αντρών. Ωστόσο ο στρατός αυτός δεν επιτέθηκε λόγω του φόβου των απωλειών (είχε προηγηθεί και ο λοιμός του 541 – 543 που προκάλεσε λειψανδρία). Αυτή ήταν η πρώτη κίνηση που απέδειξε ότι οι νέοι επιδρομείς μπορούσαν να εισχωρήσουν βαθιά στη Ρωμανία.

Η βασιλεία του Ιουστινιανού όμως γνώρισε δύο ακόμα επιδρομές Σλάβων. Η μία ήταν αυτή του 550, όταν έφτασαν μέχρι τα Μακρά Τείχη της Βασιλεύουσας, όπου αιχμαλώτισαν έναν αξιωματούχο και τον έκαψαν ζωντανό. Την ίδια στιγμή ο στρατηγός Γερμανικός απέκρουσε τους Σλάβους στη Θεσσαλονίκη. Παρά την ήττα τους μερικοί Σλάβοι διαχείμασαν νότια του Ίστρου. Η τελευταία επιδρομή που γνώρισε η αυτοκρατορία επί Ιουστινιανού έγινε το 559, όταν οι Σλάβοι με τους νέους τους συμμάχους, τους κουτριγούρους[3], έφτασαν στη Κωνσταντινούπολη. Ο Βελισάριος τότε οργάνωσε αυτοσχέδια σώματα στρατού, αν και η πόλη επρόκειτο να σωθεί λόγω της υποχώρησης των εισβολέων. Στο τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού αποδείχτηκε  η ανεπάρκεια της οχυρωματικής γραμμής του Αίμου, ενώ οι επιδρομείς σήμαναν την αρχή της ανατροπής των ισορροπιών στη Βαλκανική.

Η βασιλεία του Τιβερίου ήταν πιο ήρεμη. Η μόνη επιδρομή των Σλάβων έλαβε χώρα το 577. Τον χειμώνα εκείνου του έτους οι Σλάβοι εισήλθαν στη Θράκη. Η επιδρομή αυτή ήταν η πρώτη που επέτρεψε στους εισβολείς να εγκατασταθούν στα νέα καταληφθέντα εδάφη. Οι Ρωμαίοι τότε ζήτησαν τη  βοήθεια των Αβάρων[4]. Αυτοί αρχικά την προσέφεραν, αλλά τελικά στράφηκαν ενάντια στην Αυτοκρατορία εγκαινιάζοντας μια μακρά περίοδο συγκρούσεων με τους Ρωμαίους.

Η κατάσταση στα βόρεια σύνορα της Αυτοκρατορίας θα επιδεινωθεί ιδιαίτερα επί βασιλείας του Μαυρίκιου (582-602). Την εποχή αυτή η Αυτοκρατορία εκτός των Σλάβων έχει να αντιμετωπίσει και τους Αβάρους. Οι τελευταίοι, έχοντας κυριαρχήσει στους Σλάβους της Παννονίας[5] και της Άνω Μοισίας[6], τους ώθησαν σε επιδρομές έναντι των Ρωμαίων. Υπήρχαν όμως και οι Σλάβοι της Κάτω Μοισίας, οι οποίοι, έχοντας μείνει ανεξάρτητοι έναντι των Αβάρων, ήταν ένα πολύτιμο εργαλείο στα χέρια της ρωμαϊκής διπλωματίας. Τίποτα όμως δεν εμπόδιζε τους Σλάβους της Παννονίας να εισβάλουν στον Αίμο. Ταυτόχρονα οι Σλάβοι της Κάτω Μοισίας υπό τον Αρδαγάστο προέλαυσαν στη Θράκη και έφτασαν έως την πρωτεύουσα. Παρ’ όλα αυτά, η Αυτοκρατορία σώθηκε για μια ακόμα φορά. Το 591 όμως οι Άβαροι παραβιάζοντας παλαιότερη συνθήκη με τους Ρωμαίους εισέβαλαν στην Αυτοκρατορία συνεπικουρούμενοι από πολλούς Σλάβους. Οι επιδρομείς λεηλάτησαν τη Θράκη μέχρι να τους εκδιώξει ο Πρίσκος που ανέκτησε τον έλεγχο της περιοχής. Τα επόμενα χρόνια ο αδερφός του Αυγούστου, Πέτρος, επιτυγχάνει απανωτές νίκες επί των Σλάβων. Αυτοί όμως απείλησαν για μια ακόμα φορά το 597, όταν πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη, ενώ υπάρχουν πληροφορίες για εισβολή και στη Θεσσαλία.

Το πρώτο κύμα των επιδρομών από τους Σλάβους θα τελειώσει θεωρητικά με τη βασιλεία του Φωκά. Οι Άβαροι παραβίασαν τη Συνθήκη του 600 μ.Χ. που όριζε ότι ο Ίστρος θα είναι φυσικό σύνορο και ότι οι Ρωμαίοι μπορούν να καταδιώκουν τους Σλάβους εισβολείς. Το 602 έγιναν επιχειρήσεις ανακατάληψης της περιοχής που είχαν καταλάβει οι Σλάβοι. Αυτοί με προτροπή των Αβάρων ξεσηκώθηκαν και επιτέθηκαν εναντίον των Ρωμαίων. Κατάφεραν μάλιστα να καταλάβουν η Σαλώνα[7] το 614, προμηνύοντας έτσι την επικείμενη κατάληψη της Δαλματίας[8] από τις κάποιες σλαβικές φυλές, όπως Κροάτες, και της Άνω Μοισίας και Δαρδανίας[9] από τους Σέρβους.

Με τη λήξη της βασιλείας του Φωκά τα πράγματα σταθεροποιήθηκαν. Στις αρχές του 7^ου αιώνα οι Σλάβοι αναγνώρισαν την επί αυτούς κυριαρχία του βασιλιά των Ρωμαίων Ηρακλείτου και των αυτού διαδόχων. Η Αυτοκρατορία θα γνωρίσει μια σχετική ηρεμία για δύο αιώνες. Όμως η εγκατάσταση των Σλάβων νοτίως του Ίστρου θα αποτελέσει πηγή προβλημάτων που θα ταλαιπωρούν την Αυτοκρατορία έως το τέλος της.

Βιβλιογραφία:

Ελληνόγλωσση

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ VII: Πρωτοβυζαντινός Ελληνισμός, Πρωτοβυζαντινοί χρόνοι, Αθήνα (Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. ΕΤΑΙΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ), 1978

Ι. Καραγιαννόπουλος, Το βυζαντινό κράτος, Θεσσαλονίκη (Βάνιας) 2001

Μεταφρασμένη

1. S. Runciman, Byzantine Civilization, New York (Barnes and Noble), 1994 [1^η: 1993] (ελλ. έκδοση: Βυζαντινός Πολιτισμός, μτφρ. Α. Παππάς, Αθήνα (Μεταίχμιο), 2017)

[1] Οι Πρωτοβούλγαροι είναι ένα τουρκομανικό φύλο που στη διάρκεια του 5^ου – 6^ου αιώνα δημιούργησαν μια αυτοκρατορία από την περιοχή του Δνείπερου έως τον Ίστρο. Συχνά έκαναν επιδρομές εναντίον των Ρωμαίων, ενώ η απειλή τους θα πάψει με την καταστροφή του κράτους τους από τους Αβάρους περίπου στα μέσα του 6^ου αιώνα.

[2] Ιλλυρικό ή Ιλλυρία: η περιοχή της σημερινής Ν. Σερβίας, Μαυροβουνίου και Αλβανίας.

[3] Κουτριγούροι: νομαδικός λαός που χρησιμοποίησε Σλάβους ως πεζικό για τον στρατό του.

[4]Μογγολικό φύλο που δημιούργησε ένα τεράστιο κράτος στην κεντρική Ευρώπη. Απείλησαν πολλές φορές τους Ρωμαίους. Τελικά ηττήθηκαν από το Καρλομάγνο.

[5] Παννονία: η περιοχή της δυτικής Ουγγαρίας και ανατολικής Αυστρίας.

[6] Μοισία: περιοχή της σημερινής κεντρικής και βόρειας Σερβίας που περιλαμβάνει και τμήμα της βόρειας Βουλγαρίας.

[7] Σωλάνα: πόλη στις ακτές της Δαλματίας στη σημερινή Κροατία.

[8] Δαλματία: οι περιοχές στις ακτές της σημερινής Κροατίας.

[9]Δαρδανία: η περιοχή της νότιας Σερβίας, Κοσσυφοπεδίου και της βόρειας ΠΓΔΜ.