Η ανοικοδόμηση της Αγίας Σοφίας

Στη Στάση του Νίκα είχε καταστραφεί η παλαιότερη Αγία Σοφία του Κωνσταντίνου. Ο Ιουστινιανός ήθελε την εύνοια του Θεού στα σχέδια του και έτσι έπρεπε να την ανοικοδομήσει. Υπήρχε ίσως και ένας άλλος λόγος: η σπουδαιότερη εκκλησία έως τότε στην Κωνσταντινούπολη, ο Άγιος Πολύευκτος, είχε ολοκληρώσει την ανοικοδόμησή της με τη βοήθεια των δωρεών του ισχυρού και πολύ πλούσιου οίκου των Ανικίων και συγκεκριμένα της Ιουλιάνας Ανικίας. Έχοντας ισχυρό αίσθημα αξιοπρέπειας ήθελε να ξεπεράσει ως αυτοκράτωρ την Ιουλιάνα σε γενναιοδωρία προς την εκκλησία. Ο Ιουστινιανός αποφάσισε να χτίσει μια εκκλησία μεγαλύτερη και λαμπρότερη, εφαρμόζοντας τις νέες αρχιτεκτονικές ιδέες.

Οι εργασίες ξεκίνησαν το 532. Ως αρχιτεκτονικούς επόπτες ο Ιουστινιανός όρισε τον Ανθέμιο από τις Τράλλεις, και τον Ισίδωρο από τη Μίλητο. Το σχέδιο τους απαιτούσε τη συνένωση δύο διαφορετικών εκκλησιαστικών κτηρίων, της βασιλικής και του περίκεντρου θολωτού κτηρίου. Ο ναός είναι βασιλική με τρούλο, έχει σχεδόν σχήμα κύβου, με μήκος 78.16 μέτρα, πλάτος 71.82 μέτρα, και ύψος 56 μέτρα. Ο τρούλος της Αγίας Σοφίας έχει διάμετρο 32 μέτρων. Τέσσερις μεγάλοι πεσσοί που απέχουν 30 μέτρα ο ένας από τον άλλο στηρίζουν τα τόξα, πάνω στα οποία στηρίζεται ο τεράστιος τρούλος. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται στο κενό εξαιτίας των 40 παραθύρων στο στεφάνι του, που μαζί με τα άλλα 60 παράθυρα στις κόγχες στα ημιθόλια και στους τοίχους φωταγωγούν εξαιρετικά και με εντυπωσιακό τρόπο τον ναό.

Στην κατασκευή του τρούλου χρησιμοποιήθηκαν ελαφρόπετρες από τη Ρόδο. Επίσης ειδικός ελαφρός πηλός από την Ρόδο χρησιμοποιήθηκε όπως λέγεται και για τις πλίνθους των τοίχων και των πεσσών. Στο αίθριο του ναού βρισκόταν η λεγόμενη «κομψή φιάλη», μια κρήνη πάνω στην οποία υπήρχε μία επιγραφή που κάποιος μπορούσε να διαβάσει κανονικά και αντίστροφα. Η επιγραφή έλεγε: «ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ», ξέπλυνε δηλαδή όχι μόνο το πρόσωπο σου, αλλά και τις αμαρτίες σου. Εξωτερικά, στην κορυφή του θόλου, βρισκόταν ο μεγάλος «ερυσίπτολις σταυρός», το έρεισμα της πόλης δηλαδή.

Η εκκλησία ολοκληρώθηκε το 537. Στις 27 Δεκεμβρίου εγκαινιάσθηκε από τον Ιουστινιανό και τον Πατριάρχη Επιφάνιο. Λέγεται ότι ο Ιουστινιανός φώναξε: «Δόξα τω Θεώ τω καταξιώσαντί με τοιούτον έργον επιτελέσαι. Νενίκηκά σε, Σολομών!», δηλαδή «Δόξα στον Θεό που με καταξίωσε να επιτελέσω τέτοιο έργο. Σε ξεπέρασα Σολομώντα!». Με τα Θυρανοίξια του ναού διανεμήθηκαν χιλιάδες ζώα και σιτάρι στους φτωχούς και πραγματοποιήθηκε μια πολυήμερη πανήγυρη.

Για την οικοδόμηση και την διακόσμηση του ναού χρειάσθηκαν χιλιάδες λίτρες χρυσού. Το προσωπικό που χρειάσθηκε για τη συντήρηση και τη λειτουργία του ήταν πολυάριθμο. Λέγεται ότι την εποχή του Ιουστινιανού η Αγία Σοφία είχε χίλιους κληρικούς. Επί του Ηρακλείου (610-641) λέγεται ότι η Αγία Σοφία είχε: 80 Πρεσβυτέρους, 150 Διακόνους, 70 Υποδιακόνους, 40 Διακόνισσες, 160 Αναγνώστες, 25 Ψάλτες και 75 Θυρωρούς, σύνολο 600 ανθρώπων.

Ο θόλος της Αγίας Σοφίας έπεσε από σεισμούς το 557. Ο ανιψιός του Ισιδώρου, ο Ισίδωρος ο Νεότερος, έχτισε τον νέο τρούλο, που βλέπουμε μέχρι σήμερα, ο οποίος είναι λίγο ψηλότερος από τον παλαιό. Στις 24 Δεκεμβρίου του 563 έγιναν τα δεύτερα εγκαίνια το ναού με τον Πατριάρχη Ευτύχιο.

Κατά την οθωμανική κατοχή η διακόσμηση υπέστη ασβεστώσεις (για τις τοιχογραφίες) και καταστροφές. Ένα μέρος της διακόσμησης σώζεται και σήμερα. Παρά το γεγονός αυτό, η Αγία Σοφία παραμένει ένα από τα πιο επιβλητικά κτήρια του κόσμου. Η Αγία Σοφία προξένησε μεγάλο θαυμασμό στους Οθωμανούς και αποτέλεσε πρότυπο και για την κατασκευή του Μπλέ Τζαμιού.

Άλλα έργα του Ιουστινιανού

Ιερά Μόνη Σινά

Η μονή ολοκληρώθηκε με τη φροντίδα του Ιουστινιανού. Ο Ιουστινιανός στο πλαίσιο της πολιτικής του έναντι των Μονοφυσιτών προσπάθησε να αντισταθμίσει τη δράση της μονοφυσιτικής εκκλησίας στις ανατολικές επαρχίες ιδρύοντας ορθόδοξες μονές εκεί που κυριαρχούσε ο Μονοφυσιτισμός. Η πιο αξιόλογη και εντυπωσιακή ήταν η μονή αυτή, που χτίσθηκε στα όρη της χερσονήσου του Σινά, αφιερωμένη στην Αγία Αικατερίνη. Χτίσθηκε στη θέση στην οποία κατά παράδοση ο Μωϋσής είχε συναντήσει τη φλεγόμενη βάτο. Ήταν οχυρωμένη μονή για την άμυνα κυρίως εναντίον των Αράβων. Αναδείχθηκε σε δυναμική εστία του μοναχισμού στην περιοχή.Η μονή διατηρεί τεράστια συλλογή χειρογράφων της πρωτοχριστιανικής περιόδου, η οποία πλέον βρίσκεται στο μουσείο του Λονδίνου.

Ο αγώνας για το μετάξι

Το ακατέργαστο μετάξι εισαγόταν από την Κίνα στον ρωμαϊκό κόσμο, όπου επεξεργαζόταν. Εισαγόταν κυρίως από τις οδούς των καραβανιών της κεντρικής Ασίας. Αργότερα το εμπόριο μετατοπίστηκε κυρίως στις θαλάσσιες οδούς. Τα μεταξωτά προϊόντα ήταν πανάκριβα και αποτελούσαν σύμβολο κοινωνικής θέσεως, όμως ήταν προσιτά και σε ιδιώτες. Ο αυτοκράτωρ και οι αξιωματούχοι του χρησιμοποιούσαν πορφυρή μετάξα, αλλά και η εκκλησία, σε άμφια ιερέων και σε λειτουργικά ιερά υφάσματα. Ο ρόλος αυτός του μεταξιού οδήγησε στην επιβολή κρατικού ελέγχου στο εμπόριό του. Το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο μεταξιού όπου συναντιούνταν Κινέζοι και Δυτικοί έμποροι, ήταν η Ταπροβάνη, η σημερινή Κεϋλάνη (Σρι Λάνκα).

Από τα τέλη του 4^ου αιώνα ένας αξιωματούχος κομερκιάριος (αξιωματικός που είχε ευθύνη για τη σύναξη του κομερκίου, δηλαδή ενός εμπορικού φόρου) του Βυζαντίου έλεγχε τη διακίνηση του μεταξιού στα βυζαντινο-περσικά σύνορα. Αυτός ο αξιωματούχος διοικούταν από τον «Κόμη των Θείων Θησαυρών» (διαχειριστής του αυτοκρατορικού θησαυροφυλακίου). Το αγόραζε από τις Περσικές αρχές και το μεταπωλούσε σε εμπόρους, ή σε μεταξουργεία. Οι Πέρσες καθώς έλεγχαν τις θαλάσσιες εμπορικές οδούς ως τον Περσικό κόλπο και την Ερυθρά θάλασσα, είχαν την ισχύ να προσδιορίζουν την ποσότητα και την τιμή του ακατέργαστου μεταξιού που θα πουλούσαν στο Βυζάντιο. Ο Ιουστινιανός προσπάθησε να απαλλάξει το Βυζάντιο από τον έλεγχο αυτό, παρέσυρε το Χριστιανικό βασίλειο των Αυξωμιτών να καταλάβει την χώρα των Ομηριτών. Η επιτυχία αυτή ήταν πρόσκαιρη γιατί η Περσική κυριαρχία αποκαταστάθηκε γρήγορα.

Ο Ιουστινιανός τότε εξασφάλισε ώστε οι Αιθίοπες έμποροι να αγοράζουν κινέζικο μετάξι στην Ταπροβάρνη και να το μεταπωλούν στο Βυζάντιο. Οι Πέρσες αντέδρασαν και αγόραζαν όλο το διαθέσιμο μετάξι πριν φθάσουν οι Αιθίοπες. Ο Ιουστινιανός έπειτα προσπάθησε να καθηλώσει την τιμή του μεταξιού στο Βυζάντιο, ελπίζοντας ότι οι Πέρσες θα αναγκάζονταν να μειώσουν την τιμή που χρέωναν στα σύνορα. Η κατάσταση αυτή οδήγησε στην εξάντληση των αποθεμάτων μεταξιού, την αύξηση της μαύρης αγοράς του μεταξιού και στην ύφεση της μεταξοβιοτεχνίας.

Με την έναρξη του Βυζαντινο-Περσικού πολέμου το 540, η μεταξουργία βρισκόταν σε κρίσιμη κατάσταση. Ο Πέτρος Βαρσύμης, νέος Κόμης των Θείων Θησαυρών, έδρασε επεκτείνοντας το κρατικό μονοπώλιο από τις εισαγωγές του ακατέργαστου μεταξιού, στο εσωτερικό εμπόριο μεταξωτών υφασμάτων. Επέβαλε την μέγιστη τιμή στα προϊόντα, ανάγκασε έτσι τους εμπόρους και βιοτέχνες να εγκαταλείψουν το πεδίο αυτό. Η κυβέρνηση ανέλαβε την διαχείριση των πρώην ιδιωτικών εργαστηρίων και συμπλήρωσε την παραγωγή των κρατικών, τα οποία ειδικεύονταν στην παρασκευή μεταξωτών πολυτελείας για τους αξιωματούχους. Επειδή η κυβέρνηση δεν δεσμεύονταν από τον νόμο που επέβαλλε τη μέγιστη τιμή, πωλούσε σε ιδιώτες σε τιμές που καθόριζε αυτή, τα μεταξωτά προϊόντα. Με αυτόν τον τρόπο κέρδιζε δημόσια έσοδα, με τα οποία αντισταθμίζονταν οι πληρωμές που γίνονταν τότε στους Πέρσες.

Παρά τις προσπάθειες αυτές, το βασικό πρόβλημα δεν είχε λυθεί. Οι Πέρσες ακόμη κατείχαν τον έλεγχο όλων των προμηθειών του Βυζαντίου σε μετάξι. Ο Ιουστινιανός δεν παραιτήθηκε, σκέφθηκε ότι πρέπει να αναζωογονηθεί ο δρόμος των καραβανιών που περνούσε βόρεια της Κασπίας και δεν βρισκόταν σε Περσικό έλεγχο. Στις αρχές του 6^ου αιώνα όμως, η παραγωγή μεταξιού είχε επεκταθεί από το Chotan στην ανεξάρτητη Σογδιανή. Από εκεί μπορούσαν να εισαχθούν επίσης αυγά μεταξοσκώληκα και η γνώση της τεχνικής της μεταξοπαραγωγής. Το κλίμα εξάλλου του Βυζαντίου ευνοούσε τη σηροτροφία(εκτροφή μεταξοσκώληκα). Έτσι και έγινε!

Σύμφωνα με μια μυθιστορηματική αφήγηση του Προκοπίου, δύο μοναχοί που πήγαν για ιεραποστολή στην Κίνα και την Περσία μελέτησαν τους μεταξοσκώληκες, και τους τρόπους με τους οποίους τους εκτρέφονται  και την επεξεργασία του μεταξιού. Πληροφορήθηκαν πως το Βυζάντιο δεν αγόραζε πλέον από τους Πέρσες και ήρθαν στον Ιουστινιανό το 552. Του πρότειναν να φέρουν αυγά μεταξοσκώληκα ώστε να ξεκινήσει η εκτροφή στο Βυζάντιο. Ο Ιουστινιανός δέχθηκε. Επέστρεψαν με τα αυγά και έτσι αναπτύχθηκε με ταχύτητα και άκμασε η μεταξουργία στο Βυζάντιο.

Η Βασιλική Κινστέρνα

Στα έργα του Ιουστινιανού ανήκει και η Βασιλική Κινστέρνα της Κωνσταντινούπολης, το περίφημο «υπόγειο παλάτι», με διαστάσεις 140×70 μέτρα και με 336 κίονες ύψους 8 μέτρων. Αυτή η τεράστια «αποθήκη νερού» μπορεί να δεχθεί περίπου 100.000 τόνους νερού.

Το τέλος του Ιουστινιανού

Προς το τέλος της ζωής του ο Ιουστινιανός ασχολούταν με τη μελέτη κρατικών εγγράφων και με θέματα εκκλησιαστικά.  Σημειώθηκαν γεγονότα όπως στάσεις που καταστάλθηκαν, και  μικροσυμπλοκές στον Ιππόδρομο μεταξύ των δήμων. Ακόμη, μια συνομωσία με στόχο την δολοφονία του έλαβε μέρος, τελικά αποκαλύφθηκε το 562. Τελικά ενοχοποιήθηκε ο Βελισάριος, ο Ιουστινιανός του επέβαλλε κατ’οίκον κράτηση για λίγους μήνες, αλλά γρήγορα αποκαταστάθηκε.

Το τελευταίο του διάταγμα  την 26^η Μαρτίου 565 αφορούσε την εκκλησιαστική πειθαρχία. Τον ίδιο μήνα πέθανε και ο Βελισάριος, ο μόνος που είχε απομείνει από τους παλιούς αξιωματούχους του Ιουστινιανού. Τη νύκτα της 14^ης Νοεμβρίου ο Ιουστινιανός πεθαίνει ξαφνικά, χωρίς να υποφέρει από κάποια ασθένεια. Έχει βασιλεύσει επίσημα 38 χρόνια και ουσιαστικά σχεδόν 50 χρόνια. Ο Ιουστινιανός πέθανε άτεκνος, διάδοχος του αναδείχθηκε ο Ιουστίνος Β’(565-578).

Αποτίμηση του έργου του

Ο Ιουστινιανός πέτυχε όλα όσα είδαμε, την εν μέρει αποκατάσταση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, την απόκρουση εξωτερικών εχθρών, κωδικοποίησε την νομοθεσία και  έθεσε τις βάσεις για τα μετέπειτα νομοθετικά έργα στην Ευρώπη και όχι μόνο.  Έχτισε την Αγία Σοφία, και άλλα λαμπρά οικοδομήματα που στέκουν μέχρι σήμερα, τα γράμματα και οι τέχνες άνθισαν στην εποχή του.

Οι απόψεις για την θρησκευτική του πολιτική διαφέρουν, η αλήθεια είναι ότι ήταν ασταθής και ταραγμένη. Ήταν από τις αδύναμες πλευρές της βασιλείας του. Οι απόψεις για την γενικότερη κατάσταση που επικράτησε στην αυτοκρατορία με τα μεγάλα έργα και τις εκστρατείες του Ιουστινιανού επίσης διαφέρουν. Κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι με την πολιτική του αυτή, κυρίως των μεγάλων έργων και των εκστρατειών, ο Ιουστινιανός αφαίμαξε την οικονομία του κράτους, επιβάρυνε τον κρατικό προϋπολογισμό, και εξασθένισε το  κράτος στρατιωτικά. Επίσης ότι η φορολογία δυσαρέστησε μεγάλο μέρος του πληθυσμού.

Άλλοι μελετητές υποστηρίζουν ότι οι κατηγορίες αυτές δε στέκουν, διότι οι δυνάμεις που χρησιμοποίησε ο Ιουστινιανός για τη Reconquista ήταν μικρές σε αριθμό και γιαυτό δεν αποτέλεσαν αβάστακτη επιβάρυνση της κρατικής οικονομίας. Επίσης υποστηρίζουν ότι οι κατηγορίες για την οικονομική επιβάρυνση αναφέρονται στο τέλος της βασιλείας του, ενώ η Reconquista βρίσκεται στο πρώτο μισό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνόγλωσση

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. VII: Πρωτοβυζαντινός Ελληνισμός, Πρωτοβυζαντινοί Χρόνοι, Αθήνα (Εκδοτική Αθηνών), 1978

Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη (Βάνιας) 2001⁴

Μεταφρασμένη

W. Treadgold, A concise history of Byzantium, London (Palgrave), 2001 (ελλ. έκδοση: Βυζάντιο: Επίτομη Ιστορία, μετάφρ. Γ. Λεβενιώτης, επιμ. Γ. Αβραμίδης, Θεσσαλονίκη (Θύραθεν) 2007)