Το τέλος της εκστρατείας:

Ο Ηράκλειος συμμάχησε με τους Χαζάρους Τούρκους οι οποίοι είχαν εισβάλει και λεηλάτούσαν την Περσία, ένωσε ύστερα τα στρατεύματα του με του Θεοδώρου. Με την βοήθεια των Χαζάρων κατέλαβαν την πόλη Τίφιλι, ύστερα από πολιορκία. Ο Ραζάτης έσπευσε να αντιμετωπίσει την εισβολή και στρατοπέδευσε κοντά στο βυζαντινό στράτευμα. Μία βυζαντινή μονάδα σκότωσε τον αρχηγό μιας Περσικής και πληροφορήθηκε ότι ο Ραζάτης περίμενε ενισχύσεις από τον Χοσρόη. Δόθηκε το 627 τρομερή μάχη κοντά στη Νινευί στην οποία νίκησαν οι Βυζαντινοί, ο Ηράκλειος μάλιστα μονομάχησε με τον Ραζάτη και τον σκότωσε.

Ο Ηράκλειος κινήθηκε νοτιοανατολικά και έφτασε στην πρωτεύουσα του Χοσρόη Δασταγέρδ όπου βρήκε πλούσια λάφυρα και ελευθέρωσε αιχμαλώτους. Πρότεινε ειρήνη στον Χοσρόη όμως αυτός και πάλι αρνήθηκε, αποφασίζει λοιπόν να καταστρέψει την Δασταγέρδ. Οι Βυζαντινοί κινήθηκαν προς την Κτησιφώντα, ο Χοσρόης είχε ενώσει τους εναπομείναντες από τον στρατό του Ραζάτη με πλήθη λαού που εξόπλισε υπό τον Γουσδανάσπα με στόχο να εμποδίσουν την περαιτέρω προέλαση του Ηρακλείου. Ο Ηράκλειος αποφάσισε να μην επιτεθεί.

Ο Ηράκλειος κινήθηκε βόρεια, έφτασε στην πόλη Σιάζουρο και από εκεί στα Γάνζακα. Εντωμεταξύ, στην Περσία εκδηλώθηκε επανάσταση εναντίον του Χοσρόη, ο γιός του Σιρόης ή Καδάβης Β’ τον συνέλαβε και τον εκτέλεσε. Έσπευσε να συνθηκολογήσει με τον Ηράκλειο, συμφώνησαν ειρήνη, επιστροφή στα σύνορα του 591 και απελευθέρωση όλων των αιχμαλώτων. Ο Ηράκλειος ξεκίνησε το ταξίδι της επιστροφής, στον δρόμο γίνονταν παντού δεκτός με ενθουσιασμό και θριάμβους. Στην Κωνταντινούπολη ο λαός τον περίμενε στους δρόμους με δάκρυα. Ο Ηράκλειος έφτασε στην Αγία Σοφία, όπου μαζί με τον Πατριάρχη Σέργιο προσευχήθηκαν και ευχαρίστησαν την Παναγία.

Τα προβλήματα με τους Πέρσες δεν είχαν τελειώσει, καθώς ο Σαρβαραζάς αρνούταν να αποσυρθεί από τις επαρχίες της Ανατολής, δηλαδή την Αίγυπτο και την Συρία. Ο Θεόδωρος έδιωξε τους Πέρσες από την Έδεσσα, αποκρούστηκε όμως όταν θέλησε να περάσει  τον Ευφράτη. Ο Καδάβης πέθανε από πανώλη και τον διαδέχτηκε ο επτάχρονος γιός του Αδεσήρ Γ’. Ο Ηράκλειος συμφώνησε με τον Σαρβαραζά να τον βοηθήσει στην ανατροπή του αντιβασιλέα των Περσών με αντάλλαγμα την απόσυρση του από τις ανατολικές επαρχίες και την επιστροφή του Τιμίου Σταυρού.

Η ανύψωση του Τιμίου Σταυρού:

Σύμφωνα λοιπόν με τις πηγές μας, ο Τίμιος Σταυρός επιστράφηκε από τον Σαρβαραζά. Ο στρατηγός Δαυίδ τον παρέλαβε και τον μετέφερε στην Ιεράπολη. Τα στρατεύματα του Σαρβαραζά εκκένωσαν τις Βυζαντινές επαρχίες και ο Τίμιος Σταυρός μεταφέρθηκε έπειτα στα Ιεροσόλυμα. Εκεί ο Μόδεστος, ο οποίος  μετά τις λεηλασίες των Περσών βοήθησε συγκεντρώνοντας τα απαραίτητα για την αποκατάσταση των ζημιών, ύστερα από ειδική εξέταση που έκανε ο ίδιος, ανακάλυψε ότι οι Πέρσες δεν είχαν παραβιάσει την θήκη που φυλάσσονταν ο Τίμιος Σταυρός, το ιερό αυτό κειμήλιο δεν είχε βεβηλωθεί.

Ο Ηράκλειος εισήλθε από την Χρυσή πύλη στα Ιεροσόλυμα αφού απέβαλε  τα αυτοκρατορικά του ενδύματα και κουβάλησε τον Τίμιο Σταυρό πεζός. Στις 21 Μαρτίου 630 (στις μέρες μας έχει υποστηριχθεί η ίδια ημερομηνία του επόμενου έτους, δηλαδή 21 Μαρτίου 631) ανύψωσε τον Τίμιο Σταυρό επίσημα. Ο Μόδεστος ανήλθε έπειτα στον Πατριαρχικό θρόνο των Ιεροσολύμων με εντολή του Ηρακλείου, πέθανε όμως έξι μήνες μετά.

Η θρησκευτική πολιτική του Ηρακλείου:

Ο Ηράκλειος είχε κατανοήσει ότι η θρησκευτική διαίρεση στην αυτοκρατορία ανάμεσα στους Χαλκηδονιακούς (Ορθοδόξους) και τους Μονοφυσίτες θα έφερνε τον κατακερματισμό της. Οι Μονοφυσίτες επεδίωκαν την απόσπαση τους από το Ορθόδοξο Βυζαντινό κράτος, αυτό γίνεται αντιληπτό από την στάση τους στην εισβολή των Περσών. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία δεν είχε φυλετική ομοιογένεια, είχε κυρίως θρησκευτική και πολιτισμική, αυτό σημαίνει πως αποιαδήποτε θρησκευτική διαίρεση έθετε σε άμεσο κίνδυνο την συνοχή της. Σε κάποιες επαρχίες, όπως η Αίγυπτος,  η πλειονότητα των πιστών ήταν Μονοφυσίτες και υπήρχαν μόνο Μονοφυσίτες Πατριάρχες.

Ο Ηράκλειος απαγόρευσε τους διωγμούς για θρησκευτικά και δογματικά ζητήματα και με την βοήθεια του Πατριάρχη Σεργίου διατυπώθηκε ένα δόγμα που θα συμβίβαζε τους Μονοφυσίτες με τους Ορθοδόξους, το δογμα των «δύο φύσεων αλλά μίας ενέργειας» (μονοενεργητικό δόγμα) του Χριστού. Η προσπάθεια αυτή τελικά απέτυχε. Είναι πολύ σημαντικό να καταλάβουμε ότι οι ανατολικές επαρχίες δεν ήθελαν να συμβιβαστούν με το ορθόδοξο δόγμα. Ίσως η διάθεση τους να ανεξαρτητοποιηθούν στήριξε την θρησκευτική τους διαφοροποίηση. Ίσως πάλι η έλλειψη καλής συννενόησης με τους Χαλκηδονιακούς[1] τους οδήγησε σε ρίξη. Πάντως τα αποτελέσματα αυτής της ρίξης ήταν μοιραία.

Η εμφάνιση μιας νέας επεκτατικής ισχύος στα σύνορα των Βυζαντινών:

Την περίοδο που ο Ηράκλειος εκστράτευε εναντίον των Περσών, ο Μωάμεθ με τις δράσεις και την διδασκαλία του κατάφερε να ενοποιήσει την Αραβική χερσόνησο. Ο θάνατος του έπληξε την ενοποίηση, κάποιες φυλές αποστάτησαν και αρνήθηκαν να καταβάλλουν τον θρησκευτικό φόρο, ο Χάλεδος συνέτριψε τους επαναστάτες και έτσι επανήλθε το καθεστώς της ενοποίησης. Οι Άραβες εισέβαλαν στην Μεσοποταμία, το 636-637 νίκησαν τον στρατηγό των Περσών Ρουστέμ, κατέλαβαν την πρωτεύουσα τους Κτησιφώντα και το 642 διέλυσαν την τελευταία οργανωμένη αντίσταση.  Ας έχουμε υπ’όψιν ότι οι Πέρσες αδυνατώντας να συνέλθουν από την ήττα που είχαν υποστεί από τους Βυζαντινούς, δεν μπορούσαν να σταματήσουν τους Άραβες στην κατάσταση που βρίσκονταν. Επιπλέον, οι βυζαντινο-περσικές σχέσεις δεν ήταν πλέον καλές ώστε να συνεργαστούν για να αντιμετωπίσουν συνασπισμένα τους Άραβες.

Ο διάδοχος του Μωάμεθ χαλίφης Αβουβάχαρος έστειλε 7000 ιππείς να εισβάλουν στην βυζαντινή Συροπαλαιστίνη, οι Άραβες νίκησαν τους Βυζαντινούς το 634 και κατέκτησαν το μεγαλύτερο μέρος της Συροπαλαιστίνης. Ο Ηράκλειος διέταξε να μεταφερθεί ο Τίμιος Σταυρός στην Κωνσταντινιούπολη για να αποφευχθεί νέα κλοπή του. Οι Βυζαντινοί έχασαν άλλη μια μάχη υπό τον αδελφό του Ηρακλείου Θεόδωρο, έτσι η Παλαιστίνη περιήλθε στους Άραβες. Παρά τις προσπάθειες του ο Ηράκλειος δεν κατάφερε να τους αντιμετωπίσει σε νέες μάχες. Τελικά, αφού συγκέντρωσε μεγάλο στράτευμα, αποφάσισε να δώσει μια  μεγάλη μάχη στον Ιερμουχά (Yarmuk) στην οποία πάλι νίκησαν οι Άραβες προκαλώντας σημαντίκες απώλειες στο βυζαντινό στράτευμα.

Ο Ηράκλειος έφυγε από την ανατολή. Οι πόλεις έπεσαν σταδιακά στα χερια των Αράβων. Οι Άραβες συνέχισαν την επίθεση τους κατακτώντας και την Αίγυπτο. Εκεί που φαινόταν ότι η αυτοκρατορία είχε απωθήσει τους εχθρούς της -Πέρσες και Αβαροσλάβους- εμφανίστηκε ένας νέος και πιο επικίνδυνος. Οι περιοχές αυτές και ιδιαίτερα η Αίγυπτος δεν ήταν σε θέση να προβάλουν αξιόλογη αντίσταση λόγω του διχασμού των μονοφυσιτών και της αμφίρροπης στάσης τους απέναντι στην Αραβική εισβολή. Μερικοί προτιμούσαν την Αραβική κυριαρχία, καθώς οι Άραβες αρχικά δεν σκότωναν και δεν αλλοίωναν την περιουσία αυτών που παραδίνονταν εθελούσια. Βέβαια, ελευθερώθηκαν από την Βυζαντινή εξουσία που τους καταπίεζε, δυστυχώς όμως επρόκειτο να γνωρίσουν μια πολύ μεγαλύτερη καταπίεση και από θρησκευτικής και από οικονομικής πλευράς, την Αραβική. Οι απώλειες για την αυτοκρατορία ήταν μεγάλες, όμως αυξήθηκε κατά πολύ η θρησκευτική και πολιτισμική ομοιογένεια των κατοίκων της. Στην Ανατολία, την χερσόνησο του Αίμου, και τον Ελλαδικό χώρο η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων ήταν Χαλκηδονιακοί και ελληνόφωνοι.

Η μεγαλύτερη καταστροφή που προκάλεσε πάντως η Αραβική αλλά και πριν από αυτή η Περσική επέκταση ήταν το τέλος της πορείας της Βυζαντινής αυτοκρατορίας προς την γλωσσική και πολιτισμική της ενοποίηση της, και συγκεκριμένα των ανατολικών επαρχιών, η οποία είχε αρχίσει από την Ρωμαική περίοδο και όδευε προς την ολοκλήρωση της. Οι περιοχές αυτές ήλθαν στα χέρια των Αρράβων, σύντομα η γλώσσα τους άλλαξε, και μαζί σταδιακά ο πολιτισμός τους.

Αποτίμιση του έργου του Ηρακλείου:

Ο ηλικιωμένος πια Ηράκλειος πέθανε το 641 αφήνονατας τα ηνία της αυτοκρατορίας στον Κωνσταντίνο ΄Γ.  Κάνοντας μια αποτίμηση, πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Ηράκλειος κατέβαλε σημαντικές προσπάθειες για την ανόρθωση της αυτοκρατορίας σε μια κρίσιμη στιγμή. Εξεστράτευσε και νίκησε ύστερα από πολλές μάχες τους Πέρσες και τους Αβαροσλάβους. Η αυτοκρατορία κατάφερε να νικήσει τους δύο μεγάλους αντιπάλους της όμως η αμυντική εκστρατεία κατά των Αράβων απέτυχε. Ως προς την θρησκευτική του πολιτική, ήταν διαλλακτικός βλέποντας τον κίνδυνο της αυτοκρατορίας και προσπάθησε να συμφιλιώσει τους Μονοφυσίτες με τους Ορθοδόξους, όμως τελικά η προσπάθεια αυτή απέτυχε. Η συμβολή του ήταν καθοριστική για την επιβίωση της αυτοκρατορίας.

Βιβλιογραφία:

• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. VII: Πρωτοβυζαντινός Ελληνισμός, Πρωτοβυζαντινοί Χρόνοι, Αθήνα (ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε. ΕΤΑΙΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ), 1978
• Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη (Βάνιας) 2001⁴
• Warren Treadgold, Βυζάντιο Επίτομη Ιστορία, Θεσσαλονίκη (Θύραθεν) 2007, Μετάφραση: Γιώργος Λεβενιώτης, Επιμέλεια: Γιάννης Αβραμίδης

[1] Δηλαδή τους Ορθοδόξους, αυτούς που δέχονταν την σύνοδο της Χαλκηδόνας, η οποία μεταξύ άλλων καταδίκασε τον Μονοφυσιτισμό.