Η Μεγάλη Χάρτα των Ελευθεριών ή Μάγκνα Κάρτα (Magna Charta ή Magna Carta) είναι έγγραφο το οποίο συντάχτηκε και υπεγράφη το 1225 στην Αγγλία επί βασιλείας του Ιωάννη (1199-1216). Ο Ιωάννης – χαρακτηριζόμενος ως «τύραννος» – βρισκόμενος υπό την πίεση των βαρόνων, των οποίων τα συμφέροντα θίγονταν εξ’ αιτίας του τρόπου διακυβέρνησής του αναγκάσθηκε να υποκύψει στους όρους τους οι οποίοι συνοψίστηκαν σε αυτό καταστατικό. Ποιες ήταν όμως οι αιτίες και οι συνθήκες που οδήγησαν τον βασιλιά σε μια – για εκείνον τουλάχιστον – πολιτική ήττα;

Οι αιτίες και τα γεγονότα πριν από τη Χάρτα

Πίσω από την επανάσταση των βαρόνων που οδήγησε στη Μεγάλη Χάρτα κρύβονταν πολλαπλοί παράγοντες. Σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για την αναταραχή ήταν ο βασιλιάς, ο όποιος εξαιτίας της ανεπιθύμητης προσωπικότητας του δεν κατάφερε να πάρει με το μέρος του τους βαρόνους στους οποίους στηριζόταν οικονομικά. Ο Ιωάννης χαρακτηρίστηκε τύραννος από τους σύγχρονους χρονικογράφους του και, πράγματι, η συμπεριφορά του ήταν δεσποτική και βάναυση ακόμη και για τα δεδομένα της εποχής του.

Είναι απαραίτητο να αναφέρουμε όμως ότι πολλοί από τους ιστορικούς της εποχής του ήταν εξαιρετικά προκατειλημμένοι. Οι οικονομική πολιτική του Ιωάννη έπληττε αρνητικά τα  συμφέροντα της εκκλησίας και ο ίδιος δεν έδειξε  υποταγή στην παπική εξουσία. Ο Ιωάννης επιπλέον είχε την ατυχία να διαδεχθεί τον αδερφό του, τον ονομαστό Ριχάρδο Α’ το Λεοντόκαρδο του οποίου τα ιπποτικά κατορθώματα επισκίασαν τα όποια – λιγοστά – προτερήματα του Ιωάννη.

Κατά τον 20ο αιώνα υπήρχε η τάση να απεικονίζεται ο Ιωάννης από τους ιστοριογράφους ως ένας βασιλιάς που τον απασχόλησε περισσότερο η διακυβέρνηση – τα οικονομικά του βασιλείου και τα δικαστήρια – παρά το να μείνει πιστός στα στρατιωτικά ιπποτικά ιδεώδη. Πράγματι αυτή η αντίληψη υποστηρίζεται από την αφθονία εγγράφων και τεκμηρίων που έχουν βρεθεί και αντιστοιχούν στην βασιλεία του, αλλά δεν αποκλείεται μέσα από αυτή τη σκοπιά να προβάλλονται αρετές που φαίνονταν ελκυστικές στους ιστορικούς του 20^ου αιώνα και να μην αντανακλούνται τα ιδεώδη του 13^ου αιώνα. Αυτό που είναι σίγουρο ωστόσο είναι ότι ο Ιωάννης υπήρξε ένας ενεργός μονάρχης και παρών στο βασίλειο του σε αντίθεση με το Ριχάρδο και τον Ερρίκο Β’ που στην ουσία κυβέρνησαν από την απέναντι πλευρά του Καναλιού της Μάγχης. Ίσως και αυτό να ήταν το πρόβλημα βέβαια. Ο Ιωάννης βρισκόταν αποκλειστικά στην Αγγλία καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του κι έτσι ήταν πολύ πιο εύκολο να τον κατηγορήσουν για το οτιδήποτε.

Εικόνα 1 Προσχέδιο της Μάγκνα Κάρτα του 1215 που φυλάσσεται από τη Huntington Library στην Καλιφόρνια

Αυτό που δεν βοήθησε στη δημοτικότητά του ήταν σίγουρα ήταν οι στρατιωτικές αποτυχίες του ενάντια στον Γάλλο βασιλιά Φίλιππο Αύγουστο που κόστισαν στην Αγγλία τις κτήσεις της στην ηπειρωτική Ευρώπη. Μέχρι το 1205, ο Ιωάννης είχε χάσει όλες τις κτήσεις της Αγγλίας στη Γαλλία (Ανδεγαυία, Νορμανδία κ.α. εκτός από τη Γασκώνη). Έπειτα ακολούθησε μια θρησκευτική διαμάχη ανάμεσα στους μοναχούς του καθεδρικού του Καντέρμπουρι, τον βασιλιά και τον πάπα Ιννοκέντιο Γ’ η οποία οδήγησε στον αφορισμό του Ιωάννη το 1208 και προκάλεσε τις αντιδράσεις πολλών.

Το 1213 ο Ιωάννης εισβάλει στη Γαλλία καθώς ο Φίλιππος είχε αφοριστεί από τον πάπα, όμως αντί για τη συμμαχία με τον πάπα που ήλπιζε να σχηματίσει εισέπραξε τα αποτελέσματα μιας τεράστιας πολιτικής ήττας αφού ο πάπας συμμάχησε εν τέλει με το Φίλιππο. Πίσω στην Αγγλία οι βαρόνοι είχαν ήδη αρχίσει να συνασπίζονται εναντίον του. Τα πράγματα άρχισαν να γίνονται χειρότερα για τον Ιωάννη όταν οι συμμαχίες που είχε σχηματίσει με τις Κάτω Χώρες και τους Γερμανούς της Ρηνανίας δεν καρποφόρησαν με αποτέλεσμα ο αγγλικός στρατός να ηττηθεί στη μάχη του Μπουβίν τον Ιούλιο του 1214.

Αυτή η ήττα ήταν που πυροδότησε τους εξαγριωμένους βαρόνους να εξεγερθούν ενάντια στον Ιωάννη. Σχεδόν ένα χρόνο αργότερα τον ανάγκασαν να υπογράψει την περίφημη Μεγάλη Χάρτα των Ελευθεριών, με την οποία υποτίθεται ότι η αυθαιρεσία του Ιωάννη θα περιοριζόταν.

Το περιεχόμενο της Χάρτας

Η Μάγκνα Κάρτα είναι σε μεγάλο βαθμό ένα εξαιρετικά παρεξηγημένο έγγραφο. Η εσφαλμένη αντίληψη που υπάρχει μέχρι τις μέρες μας γι’ αυτή ως ένα έγγραφο υπέρ των ανθρώπινων δικαιωμάτων κι ελευθεριών πιθανότατα οφείλονται στον πόλεμο της Αμερικανικής ανεξαρτησίας (1775 – 1783). Οι επαναστατημένοι αμερικανοί εμπνεύστηκαν και βάσισαν τα επιχειρήματά τους υπέρ της επανάστασης πάνω στις ελευθερίες που εξασφαλίζονταν στο καταστατικό για τους ελεύθερους υπηκόους[1]της Αγγλίας. Στην πραγματικότητα όμως το αν η Μάγκνα Κάρτα ήταν το όπλο των οραματιστών βαρόνων ενάντια στην τυραννική βασιλεία του Ιωάννη είναι κάτι το αμφισβητήσιμο και έχει προκαλέσει πάμπολλες συζητήσεις.

Εικόνα 2 Το επαναστατικό έμβλημα της πολιτείας της Μασαχουσέτης: Ο άνθρωπος στο ένα χέρι κρατά ένα ξίφος και στο άλλο τη Μάγκνα Κάρτα

Αυτό που ξέρουμε στα σίγουρα είναι ότι είναι ένα προϊόν του καιρού της. Η Μάγκνα Κάρτα αποτελείται από 63 κεφάλαια και τα θέματά της μπορούν να χωριστούν σε έξι θεματικές κατηγορίες[2] . Στο πρώτο κεφάλαιο εξασφαλίζονται οι ελευθερίες της αγγλικής εκκλησίας· ένα άλλο κεφάλαιο που αφορά την εκκλησία είναι το κεφάλαιο 42, όπου δινόταν η άδεια σε όλους τους υπηκόους η άδεια να έρχονται και να φεύγουν από την Αγγλία ελεύθερα, εκτός σε καιρό πολέμου, κι αυτό διευκόλυνε τα ταξίδια των επισκόπων και των μοναχών στη Ρώμη.

Υπήρχαν επίσης άρθρα τα οποία ρύθμιζαν λεπτομερώς τη φορολογία (κληρονομιάς, γάμου κτλ) που όφειλαν στο βασιλιά οι άμεσα υποτελείς του καθώς και τις έκτακτες εισφορές που επέβαλε κατά καιρούς ο μονάρχης,  περιόριζαν τις αυθαιρεσίες του όσον αφορά τον γάμο των κληρονόμων και των χηρών των βαρόνων. Κατόπιν  καθορίστηκαν θέματα διοίκησης όπως η διευθέτηση χρεών κληρονόμων και χηρών προς Εβραίους αλλά και Χριστιανούς φοροεισπράκτορες, η αφαίρεση των εκτάσεων που είχε προσαρτήσει ο Ιωάννης στα βασιλικά δάση  και διαχειρίζονταν κατά βούληση από τους υπεύθυνους αξιωματούχους κ.α.

Τέλος, υπήρχαν άρθρα που αφορούσαν το κοινό δίκαιο, την ποινική δικαιοσύνη, την παραχώρηση προνομίων σε πόλεις και φυσικά τη δημιουργία του κατάλληλου μηχανισμού ο οποίος θα εγγυόταν ότι ο βασιλιάς και όσοι βασιλιάδες των διαδέχονταν θα έμενε πιστός στις υποσχέσεις του, δηλαδή σε όσα επικύρωσε με τη Μάγκνα Κάρτα. Η έκτη και τελευταία θεματική κατηγορία περιλαμβάνει μια σειρά από άρθρα τα οποία ανάγκαζαν τον βασιλιά να υπακούει στο νόμο και είχαν σκοπό να φέρουν μακροχρόνιες επιπτώσεις στο πολιτικό σύστημα της χώρας.

Η κληρονομιά της Μάγκνα Κάρτα

Έχοντας περάσει 800 και πλέον χρόνια από την πρώτη έκδοση της Μάγκνα Κάρτα είναι φυσικό ότι έχουν υπάρξει πάμπολλες αναγνώσεις και απόψεις σχετικά με την επίδρασή της στην πολιτική σκέψη κάθε εποχής, ακόμη και για το αν είχε όντως κάποια ουσιαστική επίδραση ή αν απλά ο μύθος που κυκλοφορούσε γύρω από το όνομά της την κατέστησε αντικείμενο εκμετάλλευσης για ιδεολογικούς σκοπούς χωρίς να ληφθεί υπόψη το περιεχόμενό της ή η πολιτική σκέψη που επικρατούσε την εποχή της δημιουργίας της.

Για παράδειγμα, το 19^ο αιώνα με την επικράτηση του ρομαντισμού και το διάχυτο ρεύμα εθνικισμού που διακατείχε τα κράτη της Ευρώπης, η Μάγκνα Κάρτα  υμνήθηκε ως το σπουδαίο έγγραφο το οποίο αποτέλεσε τη βάση των ελευθεριών για τον αγγλικό λαό· έγινε δηλαδή το σύμβολο της αγγλικής «ιδιαιτερότητας»: ένα «μνημείο ελευθερίας»[3] το οποίο έσπρωξε την Αγγλία πιο κοντά στην φώτιση και την πρόοδο. Αντίθετα, στον 20^ο αιώνα οι ιστορικοί την αντιμετώπισαν με περισσότερη επιστημονικότητα επικεντρώνοντας στον τομέα της διοίκησης και της διακυβέρνησης. Μέσα στο πέρασμα του αιώνα το ζήτημα γνώρισε πολλές ερμηνείες: ο θρυλικός της χαρακτήρας καταρρίφθηκε, οι μαρξιστές τη συσχέτισαν με τη θεωρία τους ότι οι κοινωνικές αλλαγές προέρχονται από την ταξική πάλη κι ακόμη έγινε αντικείμενο συζήτησης από διαφορετικές επιστημονικές σκοπιές εξαιτίας του γαλλικού περιοδικού Annales (1929) το οποίο υποστήριζε τη διεπιστημονικότητα.

Στον 21^ο πρώτο αιώνα υπάρχει η τάση να δίνεται περισσότερη έμφαση στο γεγονός ότι ο Μεσαίωνας ήταν μια εποχή ολότελα διαφορετική από τη δική μας ώστε να μπορούμε να αναζητήσουμε τα ψήγματα από τα οποία γεννήθηκε η έννοια του κοινωνικού κράτους δικαίου. Με λίγα λόγια η Μάγκνα Κάρτα είχε σημασία για την εποχή της και μόνο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η μελέτη της πολιτικής έχει εγκαταλειφθεί. Πολλοί ιστορικοί βρίσκουν ακόμα αξία στο να μελετούν τους μηχανισμούς διακυβέρνησης και τα κίνητρα των ανθρώπων που αποτελούσαν τα γρανάζια του πολιτικού συστήματος της Αγγλίας εκείνης της εποχής.

Εν κατακλείδι

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να πει κανείς με σιγουριά τι ρόλο έπαιξε η Μεγάλη Χάρτα των ελευθεριών στην αγγλική και παγκόσμια ιστορία. Στη δημιουργία της εμπλέκονται πολλαπλά κίνητρα και ας μην ξεχνάμε ότι η έκδοση του 1215 δεν ήταν η μοναδική. Η Χάρτα επανεκδόθηκε αρκετές φορές (1216, 1217, 1225 και 1297) με αρκετές αλλαγές και κάτω από διαφορετικές συνθήκες κάθε φορά. Επομένως, αυτό που πρέπει να συμπεράνουμε είναι ότι παρόλο που η πρώτη απέτυχε να εκπληρώσει στο εκατό τοις εκατό τους στόχους της τον καιρό που συντάχθηκε, το να μπει κανείς στη διαδικασία να αναρωτηθεί για την κληρονομιά της – ή την έλλειψη αυτής – αξίζει τον κόπο, αφού ακόμη και οι λόγοι για τους οποίους απέκτησε αυτή την ιδιαίτερη υστεροφημία φωτίζουν την πολιτική ιστορία των εποχών που την ακολούθησαν.

[1] Ελεύθεροι υπήκοοι ήταν όσοι κατείχαν κάποιο ιπποτικό βαθμό στην ιεραρχία αλλά και κάποιοι κατώτεροι γαιοκτήμονες
[2] Ο χωρισμός σε έξι θεματικές κατηγορίες έγινε αργότερα από ερευνητές χάριν ευκολίας. Στο αυθεντικό κείμενο τα θέματα ήταν διασκορπισμένα σε όλα τα κεφάλαια.
[3 ] Βλ.  Green, J.R., A short history of the English people, revised edn, New York, Colonial Press, 1990

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μεταφρασμένες εκδόσεις

N. David, The evolution of the Medieval World: Society, Government and Thought in Europe, 312 – 1500, London (Longman Group UK Ldt), 1992 (ελλ. έκδοση: Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου: κοινωνία, διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη, 312 – 1500, μετάφρ. Μ. Τζιαντζή, Αθήνα (ΜΙΕΤ), 2016⁷ [1^η έκδοση: 1999]

Ξενόγλωσσες μονογραφίες

R. V. Turner, Magna Carta: Through the ages, London (Pearson Education Limited), 2003

K. D. Fischer, Magna Carta, Westport (Greenwood Press), 2004