Η άλωση της Πόλης αποτελεί ένα ορόσημο της παγκόσμιας ιστορίας. Τόσο σημαντική θεωρούμε την πόρθηση των τειχών του Θεοδοσίου από τους Οθωμανούς, ώστε το 1453 τοποθετείται συμβατικά ως το όριο μεταξύ του Μεσαίωνα και της Νεότερης ιστορίας. Πώς όμως το κάποτε δυνατότερο κράτος της ανατολικής Μεσογείου έφτασε σε σημείο, ώστε η πρωτεύουσα να πέσει από το στρατό πρώην βοσκών και μισθοφόρων;

Η γρήγορη, και μεταξύ μας, βαρετή απάντηση είναι πως η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (το Βυζάντιο) ύστερα από το 1204 δεν ήταν παρά το κουφάρι του κάποτε λαμπρού εαυτού της. Ήδη από την ανακατάληψη της Πόλης το 1261 μ.Χ. η Αυτοκρατορία δεν ήταν το κράτος των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας αλλά απλά άλλος ένας παίκτης στο χαοτικό γεωπολιτικό παιχνίδι της περιοχής. Η εδαφική έκτασή της είχε περιοριστεί σημαντικά. Γύρω στο 1280 τα σύνορά της εκτείνονταν από την Αδριατική στα Ανατολικά έως τη Δυτική Μ. Ασία στη Δύση, από τον Έβρο στο Βορρά έως τη Θεσσαλία στο Νότο. Το νέο σύμβολο που υιοθετήθηκε χάρη στην τελευταία δυναστεία (αυτή των Παλαιολόγων), ο δικέφαλος αετός, έμοιαζε περισσότερο με παρωδία του παρελθόντος. Η Αυτοκρατορία δε θα επεκτεινόταν προς Ανατολή και Δύση· αντίθετα θα συρρικνωνόταν χάνοντας πρώτα τη Μ. Ασία και ύστερα τη Μακεδονία και τη Θράκη έως το 1453, όταν δεν είχε μείνει τίποτα παρά η Κωνσταντινούπολη και το μικρό δεσποτάτο του Μυστρά.

Η σταδιακή συρρίκνωση της Αυτοκρατορίας, έστω και από το ταπεινό μέγεθός της, κατά το 13^ο αιώνα είναι μια από τις κύριες αιτίες της αδυναμίας του Βυζαντίου να αντιμετωπίσει τις έξωθεν απειλές και ως εκ τούτου να καταρρεύσει. «Η γη σήμαινε εξουσία», όπως παρατήρησε ο John Haldon και το Βυζάντιο κατείχε όλο και λιγότερη με το πέρασμα των χρόνων. Η γη ήταν η κύρια πηγή φορολογικών εσόδων και πρώτων υλών για την Αυτοκρατορία, η βάση της κοινωνικής και οικονομικής ζωής. Η απώλεια της Μ. Ασίας ιδιαίτερα στις αρχές του 14^ου αιώνα ήταν σημαντικό πλήγμα για την οικονομία του Βυζαντίου και τη δυνατότητα του να υπερασπίζεται τα σύνορά του.

Με τη ραχοκοκαλιά της Αυτοκρατορίας να πέφτει στα χέρια τουρκικών φυλών και τα ταμία άδεια το Βυζάντιο αρχίζει να παρακμάζει και υλικά και πνευματικά. Ο αυτοκρατορικός στόλος εγκαταλείπεται, ο μισθοφορικός στρατός μένει απλήρωτος, ο πληθυσμός φτωχαίνει και οι αγρότες κυρίως υποφέρουν λόγω της κατάρρευσης της εγχώριας οικονομίας. Παράλληλα διεισδύουν όλο και περισσότερο οι ανερχόμενες ιταλικές πόλεις σε πολιτισμικό και οικονομικό επίπεδο. Σε όλους τους τομείς η πρωτοκαθεδρία του Βυζαντίου φαίνεται να σβήνει.

Την υλική και πνευματική αυτή παρακμή την συνόδευσαν φυσικές καταστροφές και επιδημίες, όπως αυτή του 1347-1348, οι οποίες ενέτειναν τα προαναφερθέντα προβλήματα προσθέτοντας ένα νέο, τον υποπληθυσμό. Οι επιδημίες και οι κακές σοδιές είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση του πληθυσμού της Αυτοκρατορίας. Περιοχές όπως η Μακεδονία και η Θράκη που άλλοτε απολάμβαναν σχετική ευημερία πλέον δυσκολεύονταν να επιβιώσουν λόγω της έλλειψης εργατικών χεριών. Αυτή η αστάθεια μάλιστα οδήγησε και σε θρησκευτικές ερμηνείες περί τέλους του κόσμου ή εκδίκησης του Θεού για τις θρησκευτικές πολιτικές των αυτοκρατόρων.

Ποιες ήταν αυτές οι πολιτικές που άξιζαν τη θεομηνία; η προσπάθεια για επανένωση των δύο Εκκλησιών, κίνηση που στόχευε στην εξασφάλιση δυτικής βοήθειας για την αντιμετώπιση των Οθωμανών. Κύριοι προωθητές αυτής της προσπάθειας ήταν ο αυτοκράτορας, η αριστοκρατία και τα εμπορικά στρώματα της Κωνσταντινούπολης (Ενωτικοί). Η τυχόν ένωση των Εκκλησιών θα περιόριζε την επιρροή του ορθόδοξου πατριαρχείου της Πόλης και πιθανότατα θα το υπέτασσε στον Πάπα. Για αυτό και η Εκκλησία και η ηγεσία της εναντιώνονταν στην ένωση μαζί με τα λαϊκά και μεσαία στρώματα της Πόλης. Αυτή η διαμάχη θα κόστιζε ακριβά στο Βυζάντιο.

Βέβαια τα μεσαία και φτωχότερα στρώματα δεν αντιτάχθηκαν απλώς για ιδεολογικούς λόγους απέναντι στην ένωση. Η κοινωνία του Βυζαντίου γνώριζε σημαντικές ανισότητες και λίγες ευκαιρίες ταξικής κινητικότητας. Έτσι η αντίθεση προς την ένωση είναι ενδεικτική της δυσαρέσκειας των φτωχότερων προς την κρατική πολιτική  που υποστήριζε η αριστοκρατία, δηλαδή υψηλή φορολόγηση των φτωχών και απαλλαγή των πλουσίων.

Όμως και πολιτικά η Αυτοκρατορία ήταν πολλές φόρες διχασμένη. Η διαδοχή συχνά δημιουργούσε προβλήματα και μάλιστα μια φορά οδήγησε σε έναν εκτεταμένο εμφύλιο (1341-1347) μεταξύ του Ιωάννη ΣΤ’ και του Ιωάννη Ε’. Αυτός ο εμφύλιος είχε και έντονο κοινωνικό υπόβαθρο και ανεδείκνυε δύο σημαντικά προβλήματα:

1) δεν υπήρχε ενότητα ούτε ακόμη και της αυτοκρατορικής Αυλής και,

2) η Αυτοκρατορία αυτά τα κρίσιμα χρόνια δε διέθετε αρκετά ικανούς ηγέτες που θα συνέβαλλαν στην ανασυγκρότησή της.

Τα εσωτερικά αυτά προβλήματα λοιπόν έκαναν την Αυτοκρατορία αδύναμη να αντιμετωπίσει τους εξωτερικούς της εχθρούς. Ποιοι ήταν αυτοί;

• οι ιταλικές πόλεις
• τα βασίλεια της Σερβίας και της Βουλγαρίας
• οι Οθωμανοί

Οι παραπάνω βλέποντας την κατάρρευση του Βυζαντίου αναγνώρισαν την ευκαιρία να αναδειχθούν εκείνοι ως η κυρίαρχη δύναμη της περιοχής. Έτσι ξεκίνησαν να απειλούν την εδαφική ακεραιότητα του Βυζαντίου, με σκοπό να καταλάβουν την περιοχή. Ο σκοπός αυτός ήταν πιο έκδηλος στην περίπτωση  των Οθωμανών.

Οι Οθωμανοί ξεκινώντας από τη βάση τους στη Βόρεια Μικρά Ασία κοντά στην Προύσα σύντομα επιβλήθηκαν σε ολόκληρη τη Δυτική Μικρά Ασία, γύρω στο 1320 μ.Χ. Κομβική στιγμή για την εξιστόρηση μας είναι το 1354 μ.Χ., όταν καταλαμβάνουν το οχυρό της Καλλίπολης. Η κατάληψη της Καλλίπολης σήμανε την έναρξη του αυτοκρατορικού οράματος για τους Οθωμανούς. Μέσα σε 20 χρόνια θα ήταν η κύρια δύναμη στα Βαλκάνια και όλα τα χριστιανικά βασίλεια (συμπεριλαμβανομένου και του Βυζαντίου) θα δήλωναν έστω υποτελείς τους αν όχι υπήκοοι.

Πώς αντέδρασαν όμως οι Βυζαντινοί στην νέα αυτή απειλή; Αρχικά οι αυτοκράτορες δεν ενδιαφέρθηκαν για το μικρό σουλτανάτο και σίγουρα δεν το αντιμετώπιζαν ως την κύρια απειλή τους. Αντιθέτως κατά τον εμφύλιο του 1341-1347 μ.Χ. οι Οθωμανοί είχαν προσκληθεί να βοηθήσουν τον  Ιωάννη ΣΤ’. Μόλις το 1370 οι Βυζαντινοί αρχίζουν και καταλαβαίνουν πως πλέον κύριο μέλημα της εξωτερικής τους πολιτικής ήταν οι σχέσεις τους με τους Οθωμανούς. Από το 1370 και μετά η εξωτερική πολιτική των Βυζαντινών κινήθηκε μεταξύ δύο άκρων:

1. της ολοκληρωτικής υποτέλειας στους Οθωμανούς που θα εξασφάλιζε, προσωρινά έστω, τη συνέχιση της Αυτοκρατορίας και,
2. της ένοπλης αντιμετώπισης των Οθωμανών. Η δεύτερη επιλογή απαιτούσε βέβαια και τη συμμαχία με κάποια δύναμη που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει την απειλή των οθωμανικών οπλών, για αυτό και πολλοί αυτοκράτορες, όταν επέλεγαν την ένοπλη αντιμετώπιση, στρέφονταν προς τους καθολικούς ηγεμόνες και τον Πάπα.

Αποκορύφωμα της επιλογής αυτής ήταν η σύνοδος της Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439 μ.Χ.). Σε αυτή ο Ιωάννης Ζ΄ συμφώνησε με την ένωση των δύο Εκκλησιών εκμαιεύοντας την υπόσχεση πως οι Δυτικοί θα βοηθούσαν εναντίον τον Οθωμανών.

Η όποια βοήθεια όμως που δόθηκε δεν ήταν αρκετή. Ο Μωάμεθ, νέος Σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ήταν αποφασισμένος να μπεί στην Κωνσταντινούπολη ως κατακτητής. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε συρρικνωθει ουσιαστικα σε πόλη-κράτος, ήταν εσωτερικά διαιρεμένη και ο πλούτος της είχε εξαντληθεί. Τα πιόνια για την άλωση είχαν στηθεί και η Αυτοκρατορία μέτραγε τις τελευταίες της μέρες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μονογραφίες

J. F. Haldon, A Social History of Byzantium, London (Blackwell Publishing Ltd), 2008

N. Necipoglu, Byzantium between the ottomans and the latins: Politics and Society in the Late Empire, New York (Cambridge University Press), 2009

M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453, New York, (Cambridge University Press), 1993

Άρθρα σε περιοδικά

M. Kolbaba, «Conversion front Greek Orthodoxy to Roman Catholicism in the Fourteenth Century», BMGS 19 (1995), 120-134