Πολλά είναι γνωστά για την Αθήνα του 5^ου αιώνα π.Χ., του αιώνα του Περικλή, ή όπως έχει ονομαστεί από τους ιστορικούς χρυσοῦς αἰών τοῦ Περικλέους. Μία εποχή γεμάτη δόξα, καλλιτεχνική δημιουργία, πνευματική καλλιέργεια. Όμως, εδώ θα πάμε λίγο πίσω, πριν ξεκινήσουν όλα αυτά ή, για να το θέσω καλύτερα, σε αυτό που οδήγησε σε όλα αυτά, σε αυτό που έδωσε στην Αθήνα την αίσθηση ότι είναι μεγάλη και τρανή, ότι μπορεί να κυριαρχήσει στο Αιγαίο: στους Περσικούς πολέμους.

Η αντιπαλότητα και οι εντάσεις με τους Πέρσες, που κατοικούσαν περίπου στη σημερινή Τουρκία, είναι φαινόμενο που ξεκινάει από πολύ παλιά. Αξίζει να θυμηθούμε την εκστρατεία του Ιάσονα στην Κολχίδα με σκοπό την απόκτηση του χρυσόμαλλου δέρατος ή τη δεκαετή πολιορκία της Τροίας από τους Αχαιούς. Όμως αυτήν την περίοδο οι εντάσεις κορυφώνονται. Γύρω στο 500 π.Χ. κάτοικοι της Ιωνίας (περιοχή της Μικράς Ασίας, περίπου απέναντι από τη Χίο έως και τη Σάμο) εξεγέρθηκαν εναντίον των Περσών στους οποίους ήταν υποτελείς. Ο αρχηγός τους, ο Αρισταγόρας, τύραννος της Μιλήτου, οργάνωσε την εξέγερση. Ο ίδιος ζήτησε βοήθεια από τη Σπάρτη, πρόταση που απορρίφθηκε από τον Κλεομένη. Τελικά αυτοί που συμφώνησαν να βοηθήσουν ήταν οι Αθηναίοι και οι Ερετριείς στέλνοντας 20 και 5 πλοία αντίστοιχα. Η εξέγερση γρήγορα κατεστάλη από τους Πέρσες. Ο Δαρείος όμως είτε θέλοντας να επιβληθεί ολοκληρωτικά στο Αιγαίο είτε επιθυμώντας εκδίκηση προς τους Αθηναίους και Ερετριείς είτε και τα δύο ακόμη, άρχισε εκστρατεία εναντίον της κυρίως Ελλάδας.

Η εκστρατεία του Δαρείου για την κυριαρχία στον ηπειρωτικού χώρου της Ελλάδας οργανώθηκε ως εξής. Αρχικά έστειλε τον γαμπρό του, Μαρδόνιο, να υποτάξει τη Θράκη και τη Μακεδονία (492 π.Χ.). Στη συνέχεια ο ίδιος απέστειλε τελεσίγραφο στις δύο μεγάλες πόλεις ζητώντας γῆν καὶ ὕδωρ (491). Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Ηροδ. 7.133.1), πιστεύεται πως οι Αθηναίοι έριξαν τον αγγελιαφόρο στον γκρεμό, ενώ οι Σπαρτιάτες σε ένα πηγάδι. Οι δύο αυτές κινήσεις ήταν συμβολικές (γῆν – γκρεμός, πηγάδι – ὕδωρ) και εξόργισαν τον Μεγάλο Βασιλιά.

Στην Κιλικία (κεντρικό τμήμα της νότιας Τουρκίας) οργανώθηκε στρατός υπό τον Δάτι, ο οποίος κυρίευσε τη Σάμο, τις Κυκλάδες, πυρπολώντας μάλιστα τη Νάξο. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς την Ερέτρια. Αυτή παραδόθηκε, αφού αντιστάθηκε για 6 μέρες. Οι κάτοικοι υποδουλώθηκαν, ενώ οι ναοί λεηλατήθηκαν και πυρπολήθηκαν. Από εκεί ο Δάτις έφτασε στον Μαραθώνα. Εκεί αντιμετώπισε τους Αθηναίους οπλίτες υπό τον Μιλτιάδη. Ως βοήθεια είχαν σταλεί 600 Πλαταιείς. Το συνολικό στράτευμα δεν ξεπερνούσε τους 10.000 άνδρες. Οι Αθηναίοι παρατάχθηκαν σε ένα ύψωμα, ενώ οι Πέρσες ήταν κάτω στην πεδιάδα. Η συντριπτική νίκη που κατόρθωσαν οι Αθηναίοι οφείλεται κυρίως χάρη στην αθηναϊκή φάλαγγα. Αυτή αποτελούταν από ελάχιστους στρατιώτες στο κέντρο και πολλούς στα άκρα, με σκοπό να περικυκλώσουν τους αντιπάλους. Οι απώλειες της ελληνικής πλευράς ήταν μόλις 192. Ο Δάτις, μετά από τη συντριπτική αυτή ήττα, επιστρέφει στην Περσία χωρίς προσπάθεια άλλης επίθεσης.

Το 486 ο Δαρείος πεθαίνει και τη θέση του παίρνει ο γιος του, Ξέρξης. Στην Αθήνα, μετά τον θάνατο του Μιλτιάδη από γάγγραινα, εμβληματική μορφή είναι ο Θεμιστοκλής. Ο Ξέρξης, αφού εξασφάλισε σταθερότητα στην Αίγυπτο και στη Βαβυλωνία την άνοιξη του 480 περνά με τα στρατεύματά του τον Ελλήσποντο. Σημαντικό στοιχείο σε αυτή του την πορεία είναι η διάνοιξη μιας διώρυγας στο στενότερο σημείο του Άθω (σημερινό Άγιο Όρος), για να αποφύγει τον περίπλου της χερσονήσου. Ο στόλος και ο στρατός συναντήθηκαν πάλι στον Θερμαϊκό. Οι πρώτες μάχες αντίστασης δόθηκαν στην κοιλάδα των Τεμπών, αλλά γρήγορα οι Έλληνες οπισθοχώρησαν.

Από τις πιο σπουδαίες μάχες ήταν αυτή στις Θερμοπύλες. Εκεί είχαν παραταχθεί 7.000 άνδρες, πελοποννησιακής καταγωγής κυρίως, υπό τον Λεωνίδα, βασιλιά της Σπάρτης. Η θέση αυτή χάθηκε ύστερα από προδοσία ενός κατοίκου της περιοχής, του Εφιάλτη. Ο Εφιάλτης οδήγησε νύχτα τους Πέρσες μέσα από ένα μονοπάτι που κατέληγε πίσω από τα στρατεύματα των Ελλήνων. Ο Λεωνίδας διέταξε τους στρατιώτες του να φύγουν. Έμειναν μόνο 300 Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς, οι οποίοι μέχρι τέλους πολέμησαν για την ελευθερία της πατρίδας τους. Μετά από αυτή την ήττα, το σχέδιο ήταν η εγκατάλειψη της Αθήνας και γενικότερα της Αττικής και η δημιουργία γραμμής αντίστασης στον Ισθμό. Η Αθήνα εκκενώνεται και ύστερα λεηλατείται δύο φορές από τους Πέρσες το καλοκαίρι του 480 και την άνοιξη του 479.

Η πορεία του στρατεύματος του Ξέρξη στην Ελλάδα

Στη θάλασσα, ο Θεμιστοκλής είχε εγκατασταθεί με τα πλοία στο ακρωτήριο Αρτεμίσιο, βόρεια της Εύβοιας. Αφού δόθηκε μια ναυμαχία εκεί, ο Θεμιστοκλής πείθει τον στόλο του να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στη Σαλαμίνα. Εκεί η αριθμητική υπεροχή των Περσών εκμηδενίστηκε, καθώς τα περσικά πλοία όχι μόνο ήταν μεγάλα, αλλά και πολλά στον αριθμό, οπότε δεν μπορούσαν να μπουν στα στενά. Επιπλέον, οι Αθηναίοι γνώριζαν τους ανέμους και τα ρεύματα της περιοχής. Ο περσικός στόλος καταστρέφεται, μετρώντας πάνω από 200 πλοία ή 40.000 άτομα. Αντίθετα, η ελληνική πλευρά έχασε μόλις 40 πλοία.

Ο Ξέρξης, μετά από τη συντριπτική αυτή ήττα, την οποία παρακολούθησε καθισμένος στο όρος Αιγάλεω, έφυγε μέσω του Ελλησπόντου για τις Σάρδεις. Στη Θεσσαλία είχε μείνει για τον χειμώνα ο Μαρδόνιος μαζί με το πεζικό. Ύστερα από σχετικά τελεσίγραφα της Αθήνας οι Λακεδαιμόνιοι μαζί με τους Πελοποννήσιους συμμάχους τους εκστρατεύουν εναντίον των Περσών. Στα τέλη του καλοκαιριού του 479 τα δύο στρατεύματα αντιπαρατάσσονται στις Πλαταιές. Ο ελληνικός στρατός αποτελείται από 40.000 οπλίτες, ανάμεσά τους Σπαρτιάτες, Αθηναίοι και σύμμαχοι, υπό τον Παυσανία. Μετά από 12 μέρες οι Έλληνες κατορθώνουν μια σπουδαία νίκη με κυριότερο τον θάνατο του Μαρδόνιου. Το τελευταίο περσικό στοιχείο αντιμετωπίζεται στη Μυκάλη υπό τον βασιλιά της Σπάρτης, Λεωτυχίδα (479).

Συνοψίζοντας και συμπεραίνοντας έχουμε ήδη από την εποχή των Μηδικών ένα πρώτο δείγμα ένωσης όλων των ελληνικών πόλεων εναντίον ενός κοινού εχθρού. Ακόμη, η Αθήνα και ο Θεμιστοκλής εκμεταλλεύονται την δόξα που έχουν αποκτήσει μετά από τον πόλεμο και κυρίως μετά τη Σαλαμίνα. Ο Θεμιστοκλής εφαρμόζει το όραμά του δημιουργώντας τη Δηλιακή συμμαχία (478/477). Από την άλλη, η Σπάρτη παραμένει κλεισμένη και πάλι στην πόλη της, στα στενά της όρια, και βρίσκεται σε μια διαρκή κόντρα με τη δημοκρατική Αθήνα που θα κορυφωθεί με τον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ξενόγλωσση

 J. Cassin-Scott, The Greek and Persian Wars 500-323 BC, London (Osprey Publishing), 1977

N. Fields & S. Noon, Thermopylae 480 BC – Last stand of the 300, Oxford (Osprey Publishing), 2007

P.Green, The Greco-Persian Wars, USA (University of California Press), 1998² [1^η: 1996]

P.de Souza, The Greek and Persian Wars 499-386 BC, Oxford (Osprey Publishing), 2003

Μεταφρασμένη

F. Lefevre, Histoire du monde grec antique, Paris (Librairie Générale Française), 2007 (ελλ. έκδοση: Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, μτφρ. Α. Κεφαλά & Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα (Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα), 2016)