Την Άνοιξη του 333 π.Χ., μετά το Γόρδιο, ο Αλέξανδρος κατέλαβε αμαχητί την Άγκυρα χωρίς να προχωρήσει βορειότερα, διότι οι Παφλαγόνες [1] του δήλωσαν υποταγή. Από εκεί χωρίς να επιδιώξει κατακτήσεις, αφήνοντας μόνο τους ντόπιους διοικητές που δήλωναν πίστη σε αυτόν, συνέχισε ακάθεκτος την πορεία μέσα από τις «Πύλες του Ταύρου» στην περίφημη κλεισούρα (στενό πέρασμα) της Κιλικίας. Οι ελάχιστοι Πέρσες φρουροί τράπηκαν σε φυγή. Μία ημέρα μετά καταλήφθηκε και η Ταρσός. Εκεί κινδύνεψε να πεθάνει, όταν λούστηκε ιδρωμένος στον παγωμένο ποταμό Κύδνο και εμφάνισε υψηλό πυρετό (Ιούνιος του 333 π.Χ.).

Εν τω μεταξύ ο Πέρσης αυτοκράτορας Δαρείος Γ’ ο Κοδομανός, μετά τον θάνατο του Μέμνονα, άρχισε να στηρίζεται στον Αθηναίο στρατηγό Χαρίδημο [2] , δυσαρεστώντας τους αξιωματούχους του. Οι Πέρσες υπονόμευσαν τον Χαρίδημο, ο οποίος εκτελέστηκε, και τελικά την αρχηγία του στρατού ανέλαβε ο ίδιος ο Δαρείος, ο οποίος, μόλις πληροφορήθηκε την ασθένεια του Αλεξάνδρου,έσπευσε να την εκμεταλλευτεί. Ξεκίνησε από τη Βαβυλώνα ως επικεφαλής πολυάριθμου στρατεύματος και στρατοπέδευσε αρχικά στους Σώχους (βόρεια Συρία). Ύστερα, αντί να περιμένει εκεί τον Αλέξανδρο εκμεταλλευόμενος το ευρύ έδαφος για την ανάπτυξη των δυνάμεών του, κατευθύνθηκε προς τα παράλια της Κιλικίας με σκοπό να τον αιφνιδιάσει. Τον Οκτώβριο ο Αλέξανδρος ανέκτησε την υγεία του και οδήγησε τον στρατό του προς τη νότια Κιλικία και στρατοπέδευσε στη Μυρίανδρο[3]. Στον Παρμενίωνα για λόγους ασφαλείας ανέθεσε τη φύλαξη των στενωπών μεταξύ Κιλικίας και Συρίας.
Η συνάντηση των δύο αντιπάλων έγινε με περίεργο τρόπο. Ενώ ο Αλέξανδρος προχωρούσε προς τους Σώχους (αφού στο μεταξύ είχε καταλάβει την πόλη της Ισσού κι είχε αφήσει εκεί τους άρρωστους και τους τραυματίες στρατιώτες του), ο Δαρείος κατευθυνόταν βόρεια, για να τον βρει στην Κιλικία. Οι δύο στρατιές λοιπόν προχωρούσαν για αρκετό χρονικό διάστημα η μια πολύ κοντά στην άλλη χωρίς να το γνωρίζουν. Αυτό συνέβη γιατί η Κιλικία, που μοιάζει με στενό διάδρομο, είχε προς την κατεύθυνση της Συρίας και της Βαβυλώνας δύο περάσματα που χωρίζονταν από ένα μεγάλο βουνό(όρος Αμανός). Ο Αλέξανδρος είχε πάρει το νότιο και παραθαλάσσιο πέρασμα και ο Δαρείος το βορινό.

                                                     Η πορεία των 2 ηγετών λίγο πριν τη μάχη της Ισσού.
Ο Πέρσης αυτοκράτορας κατέλαβε την Ισσό και θανάτωσε τους Μακεδόνες τραυματίες που βρίσκονταν εκεί, ενώ ο Αλέξανδρος βρισκόταν στη Μυρίανδρο, όταν έμαθε ότι ο περσικός στρατός βρισκόταν πίσω του. Έκανε μεταβολή και επέστρεψε στον Πίναρο, όπου και θα δινόταν η πρώτη μάχη μεταξύ των 2 αρχηγών.

Αριθμοί και διατάξεις
Οι εκτιμήσεις για τον αριθμό του στρατού των Περσών ποικίλουν και οι αρχαίες πηγές δεν συμφωνούν μεταξύ τους [4]. Οι δυνάμεις του Αλέξανδρου ήταν περίπου 30.000 άνδρες (25.000 πεζοί και 5.000 ιππείς).
Πιο σημαντικό όμως από τα νούμερα ήταν ο χώρος της μάχης.Η Ισσός, ανάμεσα στα βουνά και τη θάλασσα, βρίσκεται σε μια περιοχή οπού η Ανατολία περιορίζει την ακτή της Φοινίκης. Αποτελεί μια στενή πεδιάδα της οποίας η μία πλευρά της βρέχεται από τη θάλασσα και η άλλη κλείνεται από τα βουνά, ενώ ο ποταμός Πίναρος τη διασχίζει. Μία τέτοια θέση ήταν ακατάλληλη και για τους Πέρσες, διότι με πλάτος περίπου 2.500 μέτρα δεν τους επέτρεπετην κύκλωση των πολύ λιγότερων Ελλήνων. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Δαρείος διέταξε τουλάχιστον τον μισό του στρατό να περάσει τον ποταμό, πριν φτάσει εκεί ο Αλέξανδρος, προκειμένου να μπορέσει να παρατάξει τον υπόλοιπο! Στο κέντρο τοποθέτησε τους Έλληνες μισθοφόρους του και δίπλα (αριστερά και δεξιά) τους διάφορους άλλους Ανατολίτες πεζούς (Κάρδακες). Αιχμή του δόρατος θα αποτελούσε το προς την θάλασσα κέρας, όπου το έδαφος ήταν ομαλότερο· εκεί τοποθέτησε το εκλεκτό βαρύ περσικό ιππικό υπό τον Ναβαρζάνη (30.000 άνδρες). Τέλος, έστειλε μια σημαντική δύναμη πεζικού μπροστά από τον ποταμό στις πλαγιές του βουνού απειλώντας με υπερκέραση τη δεξιά πτέρυγα των Ελλήνων. Ο ίδιος ο Δαρείος βρισκόταν στο κέντρο, σύμφωνα με την περσική στρατιωτική παράδοση.
Ο Αλέξανδρος, μόλις κατάλαβε το λάθος της τοποθεσίας των Περσών, συγκάλεσε στρατιωτικό συμβούλιο, όπου ανέλυσε τα στρατιωτικά λάθη του αντιπάλου του. Θέτοντάς τα μάλιστα υπό το θρησκευτικό πρίσμα όπλισε με θάρρος τους στρατιώτες του, τους θύμισε τις γενναίες πράξεις των προκατόχων τους, τόνισε ότι ήταν ένας αγώνας νικητών προς νικημένους και ότι οι θεοί τους στήριζαν. Δόθηκε εντολή στο στράτευμα να ξεκινήσει (η πορεία κράτησε ως τα μεσάνυκτα περίπου), ενώ οι ανιχνευτές και οι τοξότες προωθήθηκαν,για να καταλάβουν επίκαιρα σημεία. Ο Αλέξανδρος ήθελε να προλάβει τον εχθρό εκεί που βρισκόταν, στη μικρή πεδιάδα του ποταμού Πινάρου, κοντά στην Ισσό, πριν σκεφθεί να βγει έξω, στη μεγάλη συριακή πεδιάδα. Η μάχη έπρεπε να δοθεί εκεί.
Την επομένη η στρατιά προχωρούσε και παρατασσόταν εν κινήσει: τη δεξιά πτέρυγα προς τον Πίναρο αποτελούσαν οι υπασπιστές υπό τον Νικάνορα και (δίπλα του προς το κέντρο) οι «τάξεις» του Κοίνου και του Περδίκκα. Προς τα αριστερά τοποθετήθηκαν οι λοιπές τάξεις της φάλαγγας υπό τον Κρατερό. Γενικός αρχηγός όλης της αριστερής πτέρυγας που έφθανε ως την θάλασσα ήταν ο Παρμενίωνας. Πίσω τους ακολουθούσαν οι λοιποί πεζοί και το ιππικό. Όταν ο στρατός έφθασε σε ευρύτερο χώρο, η διάταξη του στρατού άλλαξε: όλο το ιππικό (εταίροι,Θεσσαλοί και σαρισοφόροι) προωθήθηκε στο δεξιό κέρας, ενώ οι Έλληνες πεζοί και ιππείς στο αριστερό. Οι δυο στρατοί κινήθηκαν περίπου στην ίδια γραμμή από άποψη σχεδίου. Άμεσος στόχος των Περσών ήταν να συνθλίψουν με το ιππικό τη μακεδονική φάλαγγα και έπειτα να στριμώξουν τον Αλέξανδρο και τους ιππείς του προς την κατεύθυνση του βουνού.
Ο Αλέξανδρος, μόλις ήρθε σε οπτική επαφή με τους εχθρούς του, έστειλε τους Θεσσαλούς ιππείς στο αριστερό μέρος, κατανοώντας ότι εκεί θα εκδηλωνόταν η κύρια περσική επίθεση. Επιπλέον, για να μην υπερκερασθεί από τη μεριά του βουνού, τοποθέτησε πλάι του σαρισοφόρους ιππείς, τους οποίους πλαισίωσε με Παίονες ιππείς και Μακεδόνες τοξότες. Τις πλαγιές του βουνού κάλυπταν οι Αγριάνες ακοντιστές. Ανάμεσα στη φάλαγγα και το θεσσαλικό ιππικό τοποθέτησε ένα σώμα Κρητών τοξοτών και τους Θράκες. Οι Έλληνες πεζοί αποτέλεσαν μια δεύτερη γραμμή, σαν «χρυσή εφεδρεία»[5] προς βοήθεια της πρώτης γραμμής, αν και όπου χρειαζόταν.

Η διάταξη των 2 αντιπάλων

Η μάχη
Στο δεξιό μέρος μεταξύ Αλεξάνδρου και Περσών υπήρχε ένας λοφίσκος που είχε καταληφθεί από περσικό απόσπασμα. Προς αποφυγή αιφνιδιασμού έστειλε τους Αγριάνες να τους εκδιώξουν από την ευαίσθητη αυτή θέση. Ενίσχυσε τους Αγριάνες με τοξότες και με ένα τμήμα Ελλήνων μισθοφόρων, οι οποίοι έπειτα κινήθηκαν πέρα από το αριστερό του εχθρού ως απειλή υπερκέρασης. Ο Έλληνας στρατηλάτης έδωσε ξεκάθαρη εντολή να μη χαθεί η επαφή ανάμεσα στο δεξιό και αριστερό κέρας, γιατί αυτό θα σήμαινε ρήγμα στη μακεδονική παράταξη, κάτι που θα αξιοποιούσαν οι έμπειροι μισθοφόροι του Δαρείου. Η επίθεση (τύπου «λοξής φάλαγγας») θα άρχιζε με τον Αλέξανδρο που «σαν έμβολο τριήρους»[6] θα ορμούσε από τα δεξιά.
Το απόγευμα άρχισε η αργή (για να μη χάνεται η συνοχή) προέλαση της δεξιάς πτέρυγας. Όταν οι Μακεδόνες έφτασαν σε απόσταση βολής από τους Πέρσες τοξότες, η επίθεση εντάθηκε με καλπαστικό ρυθμό. Μια βροχή από βέλη υποδέχτηκε τον Αλέξανδρο και τους συντρόφους του, καθώς πέρναγαν τον ποταμό Πίναρο. Πριν έρθουν σε επαφή με τους Πέρσες, οι Έλληνες παρατήρησαν ότι ο Δαρείος είχε φτιάξει χαρακώματα, για να προστατεύσει τις πιο ευπρόσβλητες περιοχές. Όπως επισημαίνει και ο Αρριανός (Αρρ. Αναβ. 2.10.1), αυτό έδειχνε πως είχε ήδη ψυχολογία ηττημένου. Ο Αλέξανδρος περιέτρεχε με τον Βουκεφάλα όλη την παράταξη του, για να παρατηρεί τυχόν σημείο ρωγμής στην αντίπαλη διάταξη. Όταν το διαπίστωσε, όρμησε με τους εταίρους του εκεί.
Ο Αλέξανδρος επιτέθηκε στο αριστερό των Περσών και το έτρεψε γρήγορα σε φυγή. Όμως η προέλασή του άφησε ακάλυπτη τη φάλαγγα στο κέντρο, η οποία προχωρούσε αργά λόγω της εχθρικής επίθεσης και των απόκρημνων όχθων του ποταμού. Εκεί επιτέθηκαν οι Έλληνες μισθοφόροι του Δαρείου και ‘’έβαλαν δύσκολα’’στους φαλαγγίτες. Αρκετοί σκοτώθηκαν, ωστόσο δεν εμφανίστηκε ρήγμα χάρη στην τακτική τους υποχώρηση. Πίεση δέχθηκε και το αριστερό των Ελλήνων όπου οι Πέρσες ιππείς επιτέθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα με τον Αλέξανδρο στο απέναντι κέρας. Το θεσσαλικό ιππικό, όμως, με αλλεπάλληλους ελιγμούς, εμπόδιζε το ιππικό του Ναβαρζάνη να έρθει σε άμεση σύγκρουση μαζί του. Διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο η διευθυντική ικανότητα του Παρμενίωνα, η στενότητα του χώρου και το γεγονός ότι οι Πέρσες ιππείς ήταν βαριά θωρακισμένοι κι έτσι αντιμετώπιζαν με δυσκολία το ελαφρότερο ελληνικό ιππικό.
Την κατάσταση στο κέντρο έσωσε ο Αλέξανδρος, ο οποίος βλέποντας τον κίνδυνο που διέτρεχε η φάλαγγα, αντί να καταδιώξει το αριστερό των Περσών που έφευγε άτακτα, πλαγιοκόπησε τους μισθοφόρους. Σε αυτό το σημείο της μάχης ο Δαρείος, βλέποντας την αριστερή του πτέρυγα διαλυμένη και τον Αλέξανδρο να επιτίθενται στο κέντρο φτάνοντας μία ανάσα από αυτόν, εγκαταλείπει το πεδίο της μάχης. Αυτή η φυγή έκρινε τη μάχη! Αμέσως μετά προκλήθηκε γενική αναστάτωση στον περσικό στρατό και ακόμα και οι Πέρσες ιππείς στο αριστερό κέρας (που ήταν εξαιρετικών ικανοτήτων), μόλις το αντιλήφθηκαν, τράπηκαν σε φυγή.

Ακολούθησε λυσσώδης καταδίωξη. Ο Αλέξανδρος θέλησε να τερματίσει την εκστρατεία με την αιχμαλωσία του Δαρείου,ο οποίος άφησε (εκτός από την οικογένειά του στο στρατόπεδο) μέχρι και το άρμα του σε ένα ανάχωμα. Ήταν η πρώτη φορά που ο περσικός στρατός με επικεφαλής τον Δαρείο υπέστη τέτοια καταστροφή.

Η μάχη της Ισσού: 1.Ο Αλέξανδρος επιτίθεται στο αριστερό των Περσών. 2. Οι Πέρσες επιτίθενται στο κέντρο και το αριστερό των Μακεδόνων ασκώντας μεγάλη πίεση. 3. Ο Αλέξανδρος χτυπά τους μισθοφόρους από τα πλάγια τρέποντας σε φυγή τον Δαρείο, που βρίσκεται κοντά. 4. Μετά τη φυγή του Δαρείου ξεκινά σταδιακά γενική περσική υποχώρηση και έντονη καταδίωξη από τους Έλληνες.

Πηγή: Γ. Π. Γκίκας, ΖΕΙ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛΕΥΕΙ, (εικον.: Σ. Λαζάρου), Αθήνα (Ερμής), 1971

Απώλειες-Συνέπειες μάχης
Ο Πέρσης αυτοκράτορας γλύτωσε από τα χέρια του Αλεξάνδρου, όχι όμως και ο στρατός του. Και παρά το γεγονός ότι οι 100.000 νεκροί που αναφέρει ο Αρριανός (Αρρ. Αναβ. 2.11.8) είναι μάλλον ευφάνταστοι, ένα λίγο μικρότερο νούμερο (ίσως της τάξεως των 70.000) δεν πρέπει να απέχει μακριά από την αλήθεια. Ανάμεσα στους νεκρούς Πέρσες συγκαταλέγονταν και αρκετοί από τους διοικητές του Γρανικού (Αρσάμης, Ρεομίθρης, Ατιζύης) που τώρα πολέμησαν, για να εξιλεωθούν. Οι ελληνικές απώλειες κυμαίνονταν σε 450 νεκρούς, αλλά και χιλιάδες τραυματίες. Απώλειες συγκριτικά μικρές αν και μεγαλύτερες σε σχέση με τη μάχη του Γρανικού.
Χάρη στη νίκη του στην Ισσό απέναντι στον ίδιο τον Πέρση αυτοκράτορα, ο Αλέξανδρος εξασφάλισε (εκτός από την ανύψωση του ηθικού του στρατού του) ουσιαστικά τη νοτιοανατολική Μεσόγειο και την απρόσκοπτη σχεδόν πορεία του ως την Αίγυπτο, καθώς εκτός από ελάχιστες πόλεις καμία άλλη μεσογειακή περιοχή υπό περσικό έλεγχο δεν έδειχνε διαθέσεις αντίστασης. Επιπλέον, οι τεράστιες δαπάνες της εκστρατείας αντιμετωπίστηκαν με τον βασιλικό θησαυρό που κατέκτησε ο Παρμενίωνας στη Δαμασκό αμέσως μετά τη μάχη. Η Αίγυπτος όμως έπρεπε να περιμένει. Προηγούνταν μια ανυπότακτη πόλη με ναυτική ιστορία αιώνων…

Στο άρθρο αυτό βοήθησε και ο αρθρογράφος τη; ομάδας μας Θούκυ!

Βιβλιογραφία
Μονογραφίες
Ξενόγλωσσες
F. Lefevre, Histoire du monde grec antique, Paris (Librairie Générale Française), 2007 (ελλ. έκδοση: Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, μτφρ. Α. Κεφαλά & Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα (Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα), 2016)

Ελληνικές
Σ. Ι. Καργάκος, Μέγας Αλέξανδρος, ο Άνθρωπος Φαινόμενο, τόμ. ΙΙ, Αθήνα (Περί Τεχνών), 2014 [1η: 1990]
Σ.Ζαφειροπούλου, Ακολουθώντας τα βήματα του Μεγαλέξανδρου, Μίλητος (Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου), 2003
Μεταφράσεις
Θ. Σαρικάκης, Αρριανός: Αλεξάνδρου Ανάβασις, τόμ. Ι, Αθήνα (Ακαδημία Αθηνών), 19982 [1η: 1986]

Γραμματειακά κείμενα
Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια: Ελληνική Ιστορία, τόμ. 22, Αθήνα (Εκδοτική Αθηνών), 1999

Διαδικτυακός τόπος
Γιώργος Ψαρουλάκης, «Μάχη της Ισσού», άρθρο στον ιστότοπο «Παγκόσμια Πολεμική Ιστορία», http://www.militaryhistory.gr/articles/view/210
(τ.π. 30/12/2018)

[1] Οι Παφλαγόνες κατοικούσαν στα σημερινά βόρεια παράλια της Μ.Ασίας ανάμεσα στον Άλυ και τον Σαγγάριο ποταμό.

[2] Ο Χαρίδημος παράλληλα προς την πολεμική εμπειρία και γνώση της μακεδονικής στρατιωτικής τακτικής, έτρεφε βαθύτατη έχθρα για τους Μακεδόνες, διότι εξαιτίας τους είχε εξορισθεί.

[3] Η σημερινή Αλεξανδρέττα.

[4] Ο Πτολεμαίος υπολογίζει τον αριθμό των Περσών στρατιωτών στις 600.000 περίπου, ενώ ο Κούρτιος  τον κατεβάζει στις 316.000. Στον υπερβολικό αριθμό πρέπει να περιλαμβανόταν και  η βασιλική συνοδεία και όλη η αυλή, αξιωματούχοι και υπηρέτες, καθώς και ολόκληρο το πλήθος από ακολούθους. Από τα βαβυλωνιακά χρονικά έχουμε την πληροφορία ότι κάθε ιππέας συνοδευόταν από 12 δούλους. Ο Δαρείος άφησε το μεγαλύτερο μέρος αυτής της συνοδείας στη Δαμασκό.

[5] Σ.Ι.Καργάκος, Μέγας Αλέξανδρος, ο Άνθρωπος Φαινόμενο, τομ. II, Αθήνα (Περί Τεχνών), 2014 [1η: 1990], σελ.14.

[6] Στο ίδιο, σελ.15.